Zaginięcie Pięknej Madonny toruńskiej

Strona 4 z 4

4. Lipiec 1945 - marzec 1946: Bösenburg, okupacja radziecka

Ostatni przed wkroczeniem Rosjan transport dóbr kultury z Bösenburga do Halle odbył się 2 lipca^⁷³. Dwa dni później nowy okupant objął rządy w Halle^⁷⁴. Najwidoczniej przez pewien czas prowadzenie akcji opróżniania kamieniołomu było niemożliwe, ponieważ wznowiono ją dopiero 18 lipca. O tym, co działo się w składnicy w tym okresie, wiadomo z relacji Hermanna Nonnenberga, zapisanej przez Hannsa Barga w notatce służbowej z 19 lipca. Natychmiast po opuszczeniu okolicy przez Amerykanów, późnym wieczorem w kamieniołomie zjawiła się grupa uzbrojonych czerwonoarmistów z łomami, prowadzonych przez polskich robotników. W poszukiwaniu kosztowności żołnierze pootwierali wiele skrzyń, wysypując ich zawartość na ziemię, jednak ich łupem padły tylko kasetki ze sztućcami^⁷⁵. Poważniejszy przebieg miała kolejna wizyta, do której miało dojść około 4 lub 5 lipca. U Nonnenberga pojawił się wtedy wysokiej rangi oficer rosyjski, rzekomo komendant Halle, wraz z tłumaczem. Oficer ten był dobrze poinformowany o zawartości składnicy (wiedział również dokładnie, kto organizuje transporty do Halle) i interesował się głównie „srebrnym skarbem z Gdańska”. Na wieść o tym, że srebra gdańskie zostały wywiezione do Halle na zlecenie Amerykanów, Rosjanin zażądał od Nonnenberga informacji o innych, równie cennych przedmiotach, przechowywanych w jaskiniach, a następnie, nie ufając mu, nakazał przeszukanie, podczas którego ponownie na próbę otwierano skrzynie. Rosjanie opuścili Bösenburg po trzech godzinach, niczego ze sobą nie zabierając^⁷⁶.

Trudno powiedzieć, kim naprawdę był tajemniczy oficer i skąd wiedział o srebrach z Gdańska, w każdym razie najwyraźniej nie zainteresował się Piękną Madonną lub o niej nie wiedział. Od 18 lipca bez przeszkód kontynuowano akcję opróżniania składnicy i przed 11 września zakończono przewożeniezbiorów instytucji miejskich^⁷⁷. Transporty z Bösenburga do Halle odbywały się mniej lub bardziej regularnie także jesienią^⁷⁸. W kamieniołomach oprócz Madonny wciąż jednak pozostawały liczne archiwalia i księgozbiory, a także dzieła sztuki, m.in. wspomniane już modele Królewskiej Manufaktury Porcelany z Berlina oraz obrazy i rzemiosło artystyczne z muzeów lipskich. Opiekę nad składnicą nadal sprawował urząd konserwatora prowincjalnego, jakkolwiek nie kierował nim już Hermann Giesau, internowany 29 sierpnia 1945 roku przez władze radzieckie i osadzony na rok w obozie specjalnym w Torgau^⁷⁹. Jego stanowisko objął miesiąc później dr Wolf Schubert^⁸⁰, a koordynacją transportów z Bösenburga zajmował się jego zastępca, radca budowlany dr Heinrich Schuster. Głównie dzięki notatkom Schustera i jego korespondencji z Hermannem Nonnenbergiem można zrekonstruować przebieg późniejszych wydarzeń.

Według notatki Schustera sporządzonej na podstawie doniesień Nonnenberga, 22 lutego 1946 roku przed południem w Bösenburgu zjawiło się trzech Rosjan – oficer, cywilny urzędnik i żołnierz w charakterze tłumacza, w celu obejrzenia składnicy. Dokonali oni przede wszystkim inspekcji skrzyń ze zbiorami trzech lipskich muzeów: Muzeum Sztuk Pięknych (Museum für Bildenden Künste), Muzeum Etnograficznego(Museum für Völkerkunde) i Miejskiego Muzeum Rzemiosła Artystycznego (Städtisches Kunstgewerbemuseum), a także skrzyń Królewskiej Manufaktury Porcelany z Berlina. Po trzech godzinach opuścili kamieniołom, a po południu policja – niewątpliwie na rozkaz radzieckich władz wojskowych – nakazała zamknięcie składnicy, by uniemożliwić zabieranie z niej jakichkolwiek przedmiotów^⁸¹. Dalsze wypadki potoczyły się szybko. 27 lutego Rosjanie wywieźli z Bösenburga wszystkie skrzynie ze zbiorami lipskich muzeów oraz kilka skrzyń berlińskich^⁸². 2 marca mocno zaniepokojony Nonnenberg napisał w liście do Schustera, że Rosjanie właśnie zabierają – rzekomo do Lipska – zbiory Manufaktury Porcelany, a kierujący akcją „profesor” (zapewne ów urzędnik w cywilu) zapowiedział, że po następne skrzynie przyjadą 4 marca. Nonennberg dostał jednocześnie zakaz wstępu do jaskiń^⁸³. Zaalarmowawszy zarząd prowincji, Wolf Schubert właśnie 4 marca pojechał osobiście do Berlina, by interweniować w tej sprawie u najwyższych władz niemieckich i radzieckich^⁸⁴. Było już jednak za późno.

25 marca Schuster udał się do Bösenburga (wcześniej zapewne nie było na to zgody władz wojskowych) i naocznie przekonał się o tym, co zaszło w kamieniołomie [il. 6]^⁸⁵:

Jak już wcześniej pisemnie informował p. Nonnenberg, członkowie sił okupacyjnych zajęli składnicę i równocześnie rozpoczęli wywożenie zabezpieczonych tam dóbr. Jak stwierdziłem na miejscu, odtransportowano przede wszystkim skrzynie trzech lipskich muzeów, część skrzyń berlińskiej Manufaktury Porcelany, a poza tym jedyną skrzynię pozostałą jeszcze z zabezpieczonych dóbr gdańskich. Skrzynia ta zawierała tzw. „Piękną Madonnę”, kamienną figurę z XV wieku z kościoła św. Jana w Toruniu.

Na ile p. Nonnenberg mógł się tego dowiedzieć podczas wywożenia skrzyń, miały być one najpierw zabrane do Lipska. Więcej nie udało się ustalić.

6. Notatka radcy budowlanego Heinricha Schustera, 27 III 1946 (LDA Sachsen-Anhalt)

Piękna Madonna toruńska została zatem wywieziona z Bösenburga przez żołnierzy radzieckich i nastąpiło to najprawdopodobniej 4 marca 1946 roku. Na tym kończą się potwierdzone źródłowo informacje o losach rzeźby. Można się tylko domyślać, co się z nią działo później.

Nie ulega wątpliwości, że wywozu skrzyń dokonała jedna z radzieckich „brygad trofiejnych”, operujących w okupowanych Niemczech. Najprawdopodobniej była to grupa kierowana przez Borysa Aleksiejewa i Stepana Czurakowa, którzy od września 1945 roku poszukiwali dzieł sztuki ze zbiorów lipskich^⁸⁶. Dysponowali oni listą repozytoriów, w których złożone były dzieła z tamtejszego Muzeum Sztuk Pięknych (zestawioną już w lipcu tego roku przez członka innej brygady, Aleksandra Wołoszyna)^⁸⁷, musieli zatem wiedzieć także o składnicy w Bösenburgu. Jak wiadomo z cytowanych wyżej źródeł, wizytujący kamieniołom Rosjanie interesowali się głównie skrzyniami z Lipska, co wskazywałoby na ekipę Aleksiejewa. Możliwe więc, że Piękna Madonna została zrabowana niejako „przy okazji”.

Nie można jednak pominąć faktu, że o Bösenburgu dość wcześnie dowiedziała się zapewne także brygada Leontija Denisowa i Lwa Charki, którzy od kwietnia 1945 przebywali w Gdańsku^⁸⁸. Dzięki wsparciu organizacji SMIERSZ szybko odnaleźli oni trzech niemieckich „profesorów” – z całą pewnością byli wśród nich Willi Drost i Erich Volmar – którzy udzielili Rosjanom informacji na temat ewakuowanych z Gdańska zbiorów^⁸⁹. W październiku 1945 roku Charko otrzymał nawet rozkaz udania się do Saksonii i Turyngii, gdzie miał nadzieję zdobyć m.in. Sąd Ostateczny Hansa Memlinga, co dowodzi, że był dobrze poinformowany o miejscach zabezpieczenia gdańskich skarbów. Akcja ta została z niewiadomych przyczyn odwołana^⁹⁰. O zawartości składnicy w Bösenburgu dostatecznie dużo wiedział również Aleksander Zamoszkin z brygady działającej w Berlinie, który później został oddelegowany do poszukiwań muzealiów gdańskich i na początku 1946 roku prosił wojskowe dowództwo w Saksonii o pomoc przy wywozie sreber i porcelany z „jaskini w Bösenburgu koło Halle”^⁹¹. Nie można więc całkowicie wykluczyć, że miał on jakiś udział w złupieniu tej składnicy, jakkolwiek wydaje się to mniej prawdopodobne, niż przypisanie tego czynu „lipskiej” grupie Aleksiejewa i Czurakowa.

Punktem zbiorczym obiektów przejętych przez tę brygadę był magazyn przy Heerestrasse 5 w Lipsku^⁹². Zgadza się to z informacją o miejscu przeznaczenia skrzyń wywożonych z Bösenburga, uzyskaną od Rosjan przez Hermanna Nonnenberga. Zgromadzone w Lipsku dzieła sztuki i książki (w liczbie ponad 50 tysięcy sztuk) zostały załadowane na pociąg wojskowy nr 176/1760, który 11 marca 1946 roku odjechał do Moskwy, dokąd przybył osiemnaście dni później^⁹³. Wszystko wskazuje na to, że w pociągu tym znajdowała się także skrzynia z kamienną figurą Pięknej Madonny z kościoła św. Jana w Toruniu.

Spośród wielu pytań, nasuwających się w związku z wojennymi dziejami toruńskiej rzeźby, szczególnie interesujące wydaje się to, co o jej losie mogły w pierwszych latach powojennych wiedzieć władze polskie. Wypada skorygować twierdzenie J. Roberta Kudelskiego, jakoby odpowiedzialni za poszukiwania utraconych dzieł sztuki urzędnicy nie skorzystali w tym zakresie z pomocy Volmara i Drosta, przebywających do jesieni 1946 w Gdańsku^⁹⁴. Zachowany w Archiwum Akt Nowych i omówiony wyżej wykaz ewakuacyjny [il. 4]^⁹⁵, dowodzi, że było inaczej. Zawartych w nim informacji o miejscowościach, do których w 1944 roku wywieziono m.in. tryptyk Memlinga, skarb Kompanii Czarnogłowców i Piękną Madonnę z Torunia, mogli udzielić przedstawicielom władz polskich tylko obaj niemieccy konserwatorzy. Dobrze znany jest fakt, że Volmar i Drost przekazali materiały dotyczące ewakuacji Janowi Kilarskiemu, delegatowi Ministerstwa Oświaty, który przybył do Gdańska 5 kwietnia 1945, by zająć się zabezpieczeniem mienia kulturalnego^⁹⁶. Nie tylko zatem Denisow i Charko wykorzystali ich wiedzę^⁹⁷. Jest bardzo prawdopodobne, że to właśnie Kilarski sporządził wspomniany wykaz i przekazał go do Warszawy.

Co ciekawe, wydaje się, że urzędnicy Biura Rewindykacji i Odszkodowań nie tylko wiedzieli, dokąd została wywieziona Piękna Madonna, ale od pewnego momentu zdawali sobie także sprawę, co stało się z nią później. W październiku 1947 roku do Biura Rewindykacji przekazano „Wykaz przedmiotów muzealnych i dokumentów wywiezionych przez niemców [sic!] i według informacji przejętych przez wojska radzieckie”, na którym figuruje również Madonna toruńska. Przygotowano także rosyjską wersję tego wykazu, przeznaczoną zapewne dla radzieckich władz wojskowych^⁹⁸. Dzieje powojennych poszukiwań rzeźby stanowią jednak odrębny problem, niewątpliwie zasługujący na dalsze badania.

Przypisy:

1 J. R. Kudelski, Tajemnica Pięknej Madonny, „Cenne, Bezcenne, Utracone”, 2014, nr 1–2, s. 22–25; M. Kuhnke, W. Kalicki, Sztuka zagrabiona. Uprowadzenie Madonny, Warszawa 2014, s. 325–343.

2 J. Kruszelnicka, Dawny ołtarz Pięknej Madonny Toruńskiej, „Teka Komisji Historii Sztuki”, 4, 1968, s. 10–11.

3 Z. Kruszelnicki, „Piękne Madonny” – problemy otwarty, „Teka Komisji Historii Sztuki”, 8, 1992, s. 90–93; R. Heuer, Die Werke der bildenden Kunst und des Kunstgewerbes in Thorn bis zum Ende des Mittelalters, „Mitteilungen des Copernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn”, z. 24, 1916, s. 73.

4 R. Heuer, Zur Denkmalpflege in Thorn, „Mitteilungen des Copernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn”, z. 30, 1922, s. 53–55; J. Lankau, N. Pajzderski, Monografja i przewodnik ilustrowany po Toruniu, Toruń b.d. [1924], s. 59.

5 J. Kwiatkowski, Przekształcenia wnętrza kościoła farnego p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu od końca XVIII do XX wieku, [w:] Dzieje i skarby kościoła Świętojańskiego w Toruniu, s. 306; Malarstwo gotyckie w Polsce, t. 2: Katalog zabytków, red. A. S. Labuda, K. Secomska, Warszawa 2004, s. 100.

6 Kruszelnicka 1968, s. 72. Przepierzenie widoczne jest na fotografiach wykonanych w czasie okupacji, zob. np. E. Gall, Danzig und das Land an der Weichsel, München 1953, il. 78 (fot. K. Grimm).

7 Zob. ostatnio S. Waltoś, Grabież ołtarza Wita Stwosza, Warszawa 2015, s. 50–109.

8 J. Sziling, Organizacja niemieckich władz okupacyjnych Torunia (1939–1945), [w:] Historia Torunia, red. M. Biskup, t. 3, cz. 2: W czasach Polski Odrodzonej i okupacji niemieckiej (1920–1945), Toruń 2006, s. 500.

9 M. Niedzielska, Organizacja niemieckiego życia kulturalnego w latach 1939–1945, [w:] Historia Torunia..., s. 666–667; P. Birecki, Sztuka w Toruniu w okresie okupacji hitlerowskiej 1939–1945, Toruń 2011, s. 99–100.

10 Biogram Drosta zob. T. Piaskowski, Drost Willi, [w:] Polski słownik biograficzny konserwatorów zabytków, zeszyt 2, Poznań 2006, s. 61–62.

11 Archiwum Państwowe w Toruniu (APT), Akta miasta Torunia, część E (AmT E), sygn. I 779, s. 9–12, list Drosta do nadburmistrza Jakoba z 27 XI 1939 wraz ze sprawozdaniem z podróży. Z notatki Adolfa Schwammbergera z 25 XI 1939 wynika, że Drost przebywał w Toruniu w dniach 21–22 XI; ibidem, s. 6. Por. omówienia podróży Drosta w: Niedzielska, op. cit., s. 666; B. Mansfeld, Sztuka od XIX do początku XXI wieku, [w:] A. Błażejewska, K. Kluczwajd, B. Mansfeld, E. Pilecka, J. Tylicki, Dzieje sztuki Torunia, Toruń 2009, s. 434–435; Birecki, op. cit., s. 99–100.

12 APT, AmT E, sygn. I 779, s. 11–12: „Die vor Ausbruch des Krieges verpackten wertvollen Kunstgegenstände der Thorner Johanniskirche, die von dem Beauftragten für das Kirchenbuchwesen, Herrn Maretzki, Thorn, Schulstrasse 9, in einem Nebenraum der Kirche unter Verschluss gehalten waren, wurden am 21.11. von unseren Restauratoren ausgepackt und zum grössten Teil wieder aufgestellt. Es handelte sich um die berühmte, schöne Steinmadonna von etwa 1420, den grossen, mittelalterlichen St. Wolfgang-Altar, zwei mittelalterliche und eine barocke Einzelfiguren. Zum Teil waren diese höchst unsachgemäss verpackt”. Por. Niedzielska, op. cit., s. 666; Birecki, op. cit., s. 99–100.

13 Wiederaufstellung Thorner Kunstschätze, „Thorner Freiheit”, 1939, nr 57 (24 XI), s. 3. Birecki, op. cit., s. 114, cytuje ten artykuł, jednak na s. 100, 104 błędnie twierdzi, że Madonna po rozpakowaniu przez ekipę Drosta trafiła do Muzeum Miejskiego; podobnie wcześniej Niedzielska, op. cit., s. 666 i Mansfeld, op. cit., s. 435.

14 Danziger Architektur-Studenten besichtigen Thorn, „Thorner Freiheit”, 1939, nr 77 (18 XII), s. 3; Birecki, op. cit., s. 61.

15 Zob. np. Hbm., Die „Schöne Madonna von Thorn“. Eines der schönsten deutschen Kunstwerke des Weichsellandes, „Thorner Freiheit”, 1939, nr 10 (30 IX), s. 6; Birecki, op. cit., s. 115.

16 Kudelski, op. cit., s. 24. Wcześniej ogólnie na ten temat: Kruszelnicka, op. cit., s. 72; por. Kuhnke, Kalicki, op. cit., s. 337–338.

17 Zob. korespondencja pomiędzy dyrektorem Deutscher Kunstverlag w Berlinie, Burkhardem Meierem, a kierownikiem miejskiego Wydziału Kultury w Toruniu, Adolfem Schwammbergerem, APT, AmT E, sygn. I 839, s. 19–21, 27–32, 95–96, 111, 147–148, 175; sygn. I 840, s. 9–12, 101–102.

18 Biogram Volmara: M. Arszyński, Volmar Erich, [w:] Polski słownik..., s. 283.

19 List Drosta do Volmara z 7 IX 1940, Archiwum Państwowe w Gdańsku (APG), sygn. 1384/35, s. 67–68; Kudelski, op. cit., s. 24. Paul Haustein i Paul Gronert byli konserwatorami dzieł sztuki zatrudnionymi w Muzeum Miejskim w Gdańsku.

20 Zob. fotografie opublikowane w: K.-H. Clasen, Der Meister der Schönen Madonnen. Herkunft, Entfaltung und Umkreis, Berlin 1974, il. 8, 12, 13 (fot. K.-H. Clasen, przed 1939); R. Heuer, Thorn, Berlin 1941 (II wyd.), il. 30–31 (fot. W. Birker) oraz odbitki w zbiorach Instytutu Herdera w Marburgu, sygn. 202680, 202681 (zapewne fot. P. Haustein, P. Gronert).

21 List Volmara do Mantheya, 12 IX 1941, Archiwum Akt Dawnych Diecezji Toruńskiej (AADDT), Akta parafii katedralnej, nr 615, bez paginacji.

22 O działalności Schwammbergera zob. M. Niedzielska, Schwammberger Adolf, [w:] Toruński słownik biograficzny, red. K. Mikulski, t. 4, Toruń 2004, s. 216– 218; Birecki, op. cit., s. 77–85.

23 List Krauta do Volmara, 27 III 1941, Bundesarchiv Berlin-Lichterfelde, sygn. Ns 21/116, Bd. 1, s. 447–448. Sprawę obszernie omawia Kudelski, op. cit., s. 24.

24 Zob. brudnopis listu Schwammbergera do Volmara z 6 IV 1941, w którym mowa o tym, że Piękna Madonna została „zabezpieczona” w ratuszu, APT, AmT E, sygn. I 779, s. 123; por. Birecki, op. cit., s. 104.

25 Odbitki w Muzeum Okręgowym w Toruniu, sygn. A. 578, 579, 560; opisane na rewersach kartonowych podkładów: „Gegenstand: Plastik in der Johanniskirche. Die »Schöne Madonna« Nach der Restaurierung / Zeit der Aufnahme: Juli 1942”.

26 T. Albrecht, Palmarum 1942 – Der Bombenangriff auf Lübeck und der Kunst- und Kulturgüterschutz, [w:] Palmarum 1942. Neue Forschungen zu zerstörten Werken mittelalterlicher Holzskulptur und Tafelmalerei aus der Lübecker St. Marienkirche. Tagungsband und Ausstellungsdokumentation, red. U. Albrecht, U. Nürnberger, Kiel 2015, s. 11–71.

27 Zob. np. M. Jelusić, Ein Zufluchtsort für weltbekannte Kunst. Bad Wildungen als Bergungsdepot für das Landesmuseum und das Kestner-Museum Hannover während des Zweiten Weltkrieges, „Hannoversche Geschichtsblätter”, 65, 2011, s. 119.

28 L. Weidinger, Die Bergungsmaßnahmen des Staatlichen Kunstgewerbemuseums in Wien, [w:] Bergung von Kulturgut im Nationalsozialismus. Mythen – Hintergründe – Auswirkungen, red. P. Schölnberger, S. Loitfellner, Wien–Köln–Weimar 2016, s. 201.

29 List Gonsera do Mantheya z 7 VIII 1942, AADDT, sygn. 615, bez paginacji. Por. Kudelski, op. cit., s. 24.

30 AADDT, sygn. 615, bez paginacji. Na kartce, opatrzonej nagłówkiem „Kath. Pfarrkirche St. Johann, Thorn”, wymienione są (oprócz Madonny oraz obu figur wywiezionych do Łążyna) średniowieczny krucyfiks z ołtarza bocznego oraz retabulum św. Wolfganga, ewakuowane z Torunia 4 X 1943. Dokument ten, a także list cytowany w przyp. 29, odnalazła Karina Chabowska w ramach kwerendy prowadzonej na zlecenie MKiDN, zob. K. Chabowska, Wojenne losy Pięknej Madonny Toruńskiej. Sprawozdanie z kwerendy archiwalnej w toruńskich bibliotekach i archiwach, Toruń 2005, mpis w Wydziale Strat Wojennych MKiDN.

31 Zob. Kruszelnicka, op. cit., s. 73 i przyp. 182; Kudelski, op. cit., s. 23–24; Kuhnke, op. cit., s. 338–339. Kruszelnicka korzystała z oryginałów dokumentów, późniejsi badacze (włącznie z niżej podpisanym) z odpisów wykonanych w 1949 roku, zachowanych w Archiwum Akt Nowych w Warszawie (AAN), Ministerstwo Kultury i Sztuki (MKiS), sygn. 387/7, s. 6–8.

32 AAN, MKiS, sygn. 387/7, s. 7; reprodukcja w: Kudelski, op. cit., s. 24. Dr Paul Angerholm, historyk sztuki z Gdańska, był pracownikiem urzędu konserwatora okręgowego w Gdańsku.

33 AAN, MKiS, sygn. 387/7, s. 8. Por. Kuhnke, Kalicki, op. cit., s. 338–339. Zapewne w wyniku mylnej interpretacji tego źródła autorzy przyjęli, że Madonna znajdowała się jakiś czas w Bierzgłowie.

34 Kuhnke, Kalicki, op. cit., s. 339–343.

35 D. Kaczmarzyk, Straty wojenne Polski w dziedzinie rzeźby, Warszawa 1958 (Prace i materiały Biura Rewindykacji i Odszkodowań, nr 14), s. 6–7.

36 AAN, MKiS, sygn. 387/51, s. 72.

37 Świadczyć może o tym np. podanie niemieckiej nazwy „Klonowken” (Klonówka), opatrzonej zresztą znakiem zapytania.

38 AAN, MKiS, sygn. 387/51, s. 4–5. Również i ten wykaz nie jest datowany, nie mógł jednak powstać później niż w 1. połowie 1946 roku.

39 AAN, MKiS, sygn. 387/57, k. 12–13.

40 Zob. M. Stryczyński, Gdańsk w latach 1945–1948. Odbudowa organizmu miejskiego, Wrocław i in. 1981 (Studia i materiały do dziejów Gdańska, 9), s. 39, 40; Straty wojenne Muzeum Miejskiego i Muzeum Rzemiosł Artystycznych w Gdańsku, t. 3: Straty w dziedzinie ceramiki, oprac. E. Kilarska, Gdańsk 2007, s. 20, 275–276,

41 Dokumentacja archiwalna dotycząca składnicy w Bösenburgu zachowała się w archiwum krajowego urzędu konserwatorskiego w Halle: Landesamt für Denkmalpflege und Archäologie Sachsen-Anhalt, Sammlung Bauforschung, niesygn. segregator pt. Luftschutz. Bergungsräume Bösenburg – Petersberg – Ostrau (dalej jako: LDA, Sammlung Bauforschung), bez paginacji. Pracownikowi tego urzędu, panu Andreasowi Stahlowi, dziękuję serdecznie za udostępnienie tych akt i konsultacje.

42 O działalności Hermanna Giesaua (1883–1949) zob. A. Stahl, Der Provinzialkonservator Hermann Giesau, [w:] „Es thun iher viel fragen ...“. Kunstgeschichte in Mitteldeutschland. Hans-Joachim Krause gewidmet, red. R. Schmitt, U. Steinecke, Petersberg 2001, s. 247–265. O Hieckem zob. W. Bornheim gen. Schilling, Hiecke, Robert, [w:] Neue Deutsche Biographie, t.9, Berlin 1972, s. 106–107.

43 Korespondencja Giesaua z Hieckem, lipiec 1943 – marzec 1944, LDA, Sammlung Bauforschung.

44 Umowa z 4 IV 1944, ibidem.

45 Np. zbiory muzeum miejskiego w zamku Moritzburg, zob. A. Pohlmann, „...ihr Verlust wäre für die heimische mittelalterliche Kunst außerordentlich beklagenswert“, [w:] Himmlische Helfer. Mittelalterliche Schnitzkunst aus Halle, red. A. Schaich, Halle/Saale 2007, s. 32.

46 List Hieckego do Giesaua z 13 III 1944; telegram Hieckego do Giesaua z 15 IV 1944; LDA, Sammlung Bauforschung.

47 M. Hundemer, Fotografische Qualität bis zum Untergang: Walter Heges Beitrag zum sog. „Führerauftrag”, [w:] „Führerauftrag Monumentalmalerei”. Eine Fotokampagne 1943–1945, red. C. Fuhrmeister i in., Köln–Weimar–Wien 2006, s. 129.

48 Brudnopis listu dr. Heinricha Schustera, zastępcy Hermanna Giesaua, do dr. Karla Nothnagela, urzędnika w biurze Roberta Hieckego w Berlinie, z 30 VIII 1944; LDA, Sammlung Bauforschung: „In der 2. Höhle habe ich für den Gaukonservator, Herrn Oberbaurat Volmar und für Prof. Drost in Danzig auf deren dringenden Wunsch zusammen 90 cbm Lagerraum freigemacht. Ich erwarte daran Transporte für die nächste Zeit”.

49 List Drosta do Schenka zu Schweinsberg z 28 VIII 1944, Archiwum Biblioteki Muzeum Narodowego w Gdańsku (ABMNG), sygn. MNG/A/VII/2, k. 307: „Andere Sachen dieses Transportes, die der Gaukonservator von Westpreussen, Herr Volmar sicherstellt, kommen nach der Höhle Bösenburg b/Friedrichsbruch und nach der Kraienburg b/Tiefenort, vielleicht auch noch einiges in die Rhönkirchen Helmershausen und Ortheim”. Omyłkowo, a może w celu dezinformacji, Drost uznał Bösenburg za nazwę jaskini („Höhle Bösenburg”), a kryptonim „Friedrichsbruch” za miejscowość.

50 List Drosta do Schenka zu Schweinsberg z 29 VIII 1944, ibidem, k. 318.

51 List Giesaua do kuratora uniwersytetu w Halle z 6 IX 1944, w którym konserwator wspomina, że transport z Gdańska przybył „przedwczoraj” („Den vorgestern aus Danzig angekommenen Transport konnte ich, weil die Plätze nicht frei waren, nur mit Mühe an anderer Stelle unterbringen”). Tego samego dnia Giesau wysłał także list do Hieckego, w którym poinformował, że „Der Danziger Transport ist angekommen. Die Sachen sind in Friedrichsbruch geborgen”; LDA, Sammlung Bauforschung.

52 Liste der nach Bösenburg /Thüringen [sic!] gebrachten Kunstgüter, aus dem Besitz des Stadtmuseums bezw. Gaumuseums für Kunsthandwerk Danzig, ABMNG, sygn MNG/A/VII/2, k. 323. Do Gotha transport przyjechał 6 września, zob. potwierdzenie odbioru wystawione tego dnia przez Waltera Hävernicka, kustosza Ksiażęcego Gabinetu Monet w Gotha, ibidem, s. 347.

53 National Archives and Records Administration (NARA), Microfilm Publication M1947, Records concerning the Central Collecting Points („Ardelia Hall Collection”): Wiesbaden Central Collecting Point, 1945–1952; Roll 62: Records Relating to Status of Monuments, Museums and Archives, 1945–1950; Public Archives: Halle Depot; dokument dostępny w Internecie: <http://www.fold3.com/image/115/232015669/> (dostęp: 30 I 2017).

54 O tym, że podstawą kopii był odpis listu, świadczyć może brak adresata, podpisu nadawcy i formuł grzecznościowych. Nagłówek „Report: Danziger Silber” oraz poprzedzony słowem „Remarks” akapit napisany po angielsku, a także ostatni wiersz: „To Lt. NA Tregor USAA”, zostały niewątpliwie dopisane wtórnie i w całości przepisane na maszynie przez kopistę.

55 Skarbiec Kompanii Czarnogłowców z Rygi nie należał do zbiorów Muzeum Miejskiego w Gdańsku, jednak był tam przechowywany od 1940 roku, po wywiezieniu go z Łotwy w ramach zainicjowanej przez III Rzeszę akcji przesiedlania Niemców z państw bałtyckich na zachód. Zob. dokumenty w APG, sygn. 1384/46; ponadto: Der Silberschatz der Compagnie der Schwarzen Häupter aus Riga. Katalog zu den Ausstellungen in Bremen, Roselius-Haus 25. März – 1. Juni 1997; Bielefeld, Kunstgewerbesammlung der Stadt Bielefeld / Stiftung Huelsmann 21. Juni – 28. September 1997, red. M. Anczykowski, Bremen 1997, s. 13, 32.

56 Położona około 6 km na północny zachód od Bösenburga miejscowość Gerbstedt została zajęta 13 kwietnia; tego dnia Amerykanie dotarli także do Rothenburga nad Soławą, czyli 8 km na północny wschód od Bösenburga, zob. R. Zeitfuchs, V. Schirmer, Zeitzeugen. Der Harz im April 1945, b.m. 2005, s. 22. Halle zdobyte zostało po ciężkich walkach 19 kwietnia, zob. Saale River Offensive. The Seizure of Halle, <http://www.104infdiv.org/saale.htm> (dostęp: 9 I 2017).

57 List Giesaua do burmistrza Halle z 16 V 1945, Stadtarchiv Haale (StAH), sygn. 331-1/2.18 Bd. 2, k. 136: „Gleich nach der Besetzung durch die Amerikaner zeigten zwei in Bösenburg beschäftigte Polen dem nächsten amerikanischen Posten die Steinbrüche an. Damals erschienen zwei Amerikaner, sahen sich flüchtig den Steinbruch an, schlossen wieder ab und nahmen die Schlüssel mit”.

58 Ibidem: „Vor kurzer Zeit ist nun abermals von amerikanischer Seite eine Besichtigung, diesmal etwas gründlicher, unserer Bergungsstätte vorgenommen worden. Offenbar war ein Offizier dabei, und wiederum Polen. Nach dem, was ich gehört habe, sind von dem amerikanischen Offizier durch Öffnen von Kisten Stichproben über ihren Inhalt gemacht worden. Man hat wohl im wesentlichen als Inhalt der Kisten Bücher festgestellt. Auch die von Danzig aus der Marienkirche geborgenen Stücke hat man angesehen. Nach der Besichtigung hat der Offizier durch den Schmied des Dorfes unabhängig von den übrigen Beschlüssen eine Sicherung gegen Einbruch, damit also auch gegen weitere Plünderungen von Polen, veranlaßt”.

59 List Giesaua do miejskiego inspektora budowlanego w Halle Meucka z 31 V 1945, Landesamt für Denkmalpflege und Archäologie Sachsen-Anhalt w Halle (LDA), Altaktenarchiv, Ortsakten: Halle, Moritzburg, Band II, s. 40: „Die amerikanische Verwaltung hat von sich aus uns aufgefordert, die Rückführung aller in den Steinbrüchen geborgenen Dinge in die Wege zu leiten. Es erschien vor acht Tagen in meinem Amt Leutnant Wilhelmi der mir sagte, daß ein amerikanischer Offizier am Tage vorher die Verhältnisse in der Höhle sich angesehen habe und zu dem Ergebnis gekomen sei, daß die Gegenstände dort nicht mehr länger verbleiben könnten”; Pohlmann, op. cit., s. 33

60 StAH, sygn. 331-1/2.18 Bd. 2, k. 140–140v, 142; LDA, Altaktenarchiv, Ortsakten: Halle, Moritzburg, Band II, s. 42. Hanns Barg (1909– ?), pochodzący z Gdańska dramaturg, zatrudniony 19 V 1945 w administracji miejskiej w Halle, z czasem awansował na stanowisko dyrektora archiwum i biblioteki miejskiej oraz dyrektora Mortizburgmuseum. Zwolniony wskutek posądzeń o nielegalną sprzedaż książek z biblioteki oraz bezprawne posługiwanie się tytułem doktorskim, w styczniu 1948 roku wyjechał do Monachium, zob. StAH, Barg Hanns – Personalakten.

61 O istnieniu tam składnicy Amerykanie wiedzieli już w marcu 1945 roku, zob. Additional repositories of art collections and archives in Germany – as reported, lista dołączona do miesięcznego raportu z działań MFAA przy sztabie 12 Grupy Armii USA z 10 III 1945, NARA, Microfilm Publication M1947, Records concerning the Central Collecting Points („Ardelia Hall Collection”): Wiesbaden Central Collecting Point, 1945–1952; Roll 62: Activity Reports, Monthly Report: SHAEF, March 1945, dokument dostępny w Internecie: <https://www.fold3.com/image/231964871> (dostęp: 30 I 2017).

62 Special Report on Field Inspection z 18 VI 1945, wysłany ze sztabu 7 Armii USA do sztabu 12 Grupy Armii USA, NARA, Microfilm Publication M1949, Records of the Monuments, Fine Arts, and Archives Section of the Preparations and Restitution Branch, OMGUS, 1945–1951; Roll 1: General Records of the Section Chief; dokument dostępny w Internecie: <https://www.fold3.com/image/115/290370299> (dostęp: 30 I 2017).

63 L. H. Nicholas, Grabież Europy. Losy dzieł sztuki w Trzeciej Rzeszy i podczas II wojny światowej, Kraków 1997, s. 354–355.

64 List Giesaua do dyrektora archiwum miejskiego w Halle z 2 VI 1945, StAH, sygn. 331-1/2.18 Bd. 2, k. 144: „Der Sachbearbeiter für Kunst- und Archivgut bei der amerikanischen Verwaltung, Herr Leutnant Keck, war eben längere Zeit bei mir, um sich über die von uns im ganzen Bereich der Provinz geborgenen Kunst- und Kulturgüter zu unterrichten. Er bittet mich dringlich um eine Liste, aus der hervorgeht, wo und wieviel wir geborgen haben. Er will wissen, wieviel Laderaum erforderlich ist, um die Dinge zurückzuführen und außerdem auch sächliche Angaben über die Art und Bedeutung der Gegenstände”.

65 Pismo Barga do burmistrza Halle z 12 VI 1945, gdzie mowa o pierwszym transporcie przeprowadzonym 7 czerwca, StAH, sygn. 331-1/2.18 Bd. 2, k. 147. Przy tej okazji stwierdzono m.in. brak obrazu Spitzwega Frühlingsahnen z Moritzburgmuseum, prawdopodobnie skradzionego przez amerykańskiego żołnierza.

66 List Giesaua do Meucka z 31 V 1945, LDA, Altaktenarchiv, Ortsakten: Halle, Moritzburg, Band II, s. 40–40v: „ Wir werden eine Liste nach dem Grade der Gefährdung der Dringlichkeit aufstellen, wonach dann praktisch zu verfahren wäre. Zu allererst müssen die Bilder und die Schnitzaltäre des Städtischen Museums, die in den allerletzten Wochen z. T. sehr gelitten haben, abtransportiert werden”; Pohlmann, op. cit., s. 33.

67 Zob. przyp. 53.

68 Z dokumentów zachowanych w NARA i opublikowanych na portalu www.fold3.com wynika, że porucznik Nilson A. Tregor urodził się w Rosji, w USA przebywał od r. 1922 i był z zawodu rzeźbiarzem. W maju 1945 służył już w MFAA i przydzielony był do sztabu 12 Grupy Armii USA, a na przełomie maja i czerwca planowano wysłać go na teren operacyjny 7 Armii USA – czyli m.in. w okolice Halle.

69 Tregor miał m.in. za zadanie wywieźć do Marburga niektóre dzieła zabezpieczone w kościele w Petersbergu (w tym 14 obrazów pochodzących z Pałacu Rady Ministrów i Muzeum Narodowego w Warszawie, które zdeponowała tam Dyrekcja Kolei Rzeszy (Reichsbahndirektion) w Halle; nb. sprawa zasługuje na odrębne zbadanie) i w związku z tym złożył wizytę Giesauowi 26 VI 1945, zob. notatka Schustera z 8 I 1946, LDA, Sammlung Bauforschung.

70 Taka data przywozu widnieje na wykazie składnic, których zawartość trafiła do Central Collecting Point w Marburgu, NARA, Microfilm Publication M1948, Records Concerning the Central Collecting Points („Ardelia Hall Collection”): Marburg Central Collecting Point, 1945–1949, Roll 1, General Records, dokument dostępny w Internecie: <https://www.fold3.com/image/297667023> (dostęp: 30 I 2017).

71 Do kartoteki Central Collecting Point w Monachium obiekty te wpisano pod datą 26 IV 1946 („Arrival date”), a jako datę zwrotu („Exit”) podano 25 IX 1947, zob. np. MCCP Restitution Card File dla reflektora z kościoła św. Jana w Gdańsku w: Database on the „Munich Central Collecting Point”, <http://www.dhm.de/datenbank/ccp/dhm_ccp_add.php?seite=6&fld_1=26689&fld_1_exakt=exakt&suchen=Suchen> (dostęp: 30 I 2017). Warto dodać, że skarb Kompanii Czarnogłowców został po likwidacji Central Collecting Point w Marburgu przewieziony do analogicznej placówki w Wiesbaden, a wraz z nim część akt związanych z transportem z Halle, w tym także cytowany tu dokument z 12 VI 1945, zob. przyp. 53.

72 Nicholas, op. cit., s. 355.

73 Zob. zestawienie kosztów przywozu zbiorów z Bösenburga z listopada 1945 (podpisane przez Barga), zawierające daty poszczególnych transportów; LDA, Sammlung Bauforschung.

74 E. F. Ziemke, The U.S. Army in the Occupation of Germany 1944–1946, Washington D.C. 2003, s. 302.

75 Notatka służbowa Barga z 19 VII 1945, StAH, sygn. 331-1/2.18 Bd. 2 k. 158.

76 Ibidem, k. 158–158v: „Vor ca. 14 Tagen, das genaue Datum konnte Nonnenberg nicht angeben, erschien ein hoher russischer Offizier, angeblich der Kommandant von Halle mit einem Zivildolmetscher, der nach Aussprache für einen Deutschen gehalten wurde. Sie hatten eine Aufstellung mit und waren genauestens unterrichtet, was in der Höhle vorhanden war. Das größte Interesse brachten sie dem Danziger Silberschatz dar. Als sie aber von Nonnenberg hörten, daß der Schatz bereits nach Halle abtransportiert sei, wurde der russische Offizier sehr scharf und fragte, wer die Rückführung des Schatzes veranlasst hätte und wo er sich befände. Nonnenberg konnte nur berichten, daß nach der Plünderung des Danziger Schatzes durch die Polen die wild herumliegenden Gegenstände durch uns verpackt worden seien und nach Halle in die Moritzburg gebracht wurde. Soweit ihm bekannt, hätten die Amerikaner die Rückführung veranlasst. Diese Auskunft entspricht den Tatsachen. Der russische Offizier war genauestens unterrichtet, wer die Rückführung nach Halle leitet, denn er hatte eine Aufstellung mit, wo sich die Namen von Professor Giesau, Dr. Schäfer und mir befanden. In ziemlich scharfem Tone wurde von Nonnenberg verlangt, daß er aussagen sollte, ob sich neben den Bücherkisten auch noch solche befänden, die für die Russen von dem Wert wären, wie sie die Polen und Amerikaner auch gesucht haben. Nonnenberg konnte immer nur wieder beteuern, daß sich von Halle ausschließlich Bücher in den Kisten befänden. Daraufhin gingen sie in die Höhle und machten verschiedene Stichproben. [...] Diese Unterredung und Durchsuchung, bei der wohlgemerkt nichts abhanden gekommen ist, dauerte 3 Stunden”.

77 StAH, sygn. 331-1/2.18 Bd. 2 k. 167.

78 Zob. np. odpis rachunku za przywóz zbiorów biblioteki uniwersyteckiej z 12 XI 1945; LDA, Sammlung Bauforschung.

79 Stahl, op. cit., s. 263.

80 Idem, Wolf Schubert und der Schutz der Denkmale in Sachsen-Anhalt nach 1945. Vortrag am 28. Januar 2003 anlässlich des 100. Geburtstages des ehemaligen Landeskonservators im Schleiermacherhaus zu Halle, mpis, LDA, Sammlung Bauforschung, s. 2. Dziękuję Autorowi za udostępnienie mi tego niepublikowango referatu.

81 Notatka Schustera z 25 II 1946, LDA, Sammlung Bauforschung. Tego samego dnia Schuster zawiadomił o zajściu Deutsche Zentralverwaltung für Volksbildung (centralny urząd zajmujący się sprawami oświaty i kultury, powołany przez władze radzieckie) w Berlinie, prosząc o interwencję u naczelnego dowództwa radzieckiej administracji wojskowej w Karlshorst, zob. odpis listu Schustera z 25 II 1946, ibidem.

82 Notatka z 28 II 1946, ibidem: „Herr Nonnenberg aus Bösenburg läßt durch seine Tochter mitteilen, daß gestern (also am Mittwoch den 27.2.46) sämtliche Kisten von den Leipziger Museen und einige Kisten von der Staatlichen Porzellan-Manufaktur in Berlin, die in der Höhle ausgelagert waren, von den Russen aufgeladen und angeblich nach Leipzig abtransportiert worden sind”.

83 List Nonnenberga do Schustera z 2 III 1946, ibidem: „Die Russen sind dabei, um die Kisten der Porzellanmanufaktur wegzuholen. Es sind sämtliche Leipziger Kisten weg und 57 Stück von den Berliner Kisten abgeholt wurden [sic!]. Wohin weiß ich nicht. Der Professor von den Russen sagt, die Kisten kommen nach Leipzig, welches ich natürlich bezweifle. […] Der Professor sagt, Montag den 4. März wollen dieselben wieder kommen, und weitere Kisten holen. Ebenso werden auch Bücher von der Universität weggeholt. Ich kann die Höhle jetzt nicht mehr betreten”.

84 List Schustera do Nonnenberga z 4 III 1946, ibidem.

85 Notatka służbowa Schustera z 27 III 1946, ibidem.

86 K. Akinsha, G. Kozlov, S. Hochfield, Stolen Treasure. The Hunt for the World’s Lost Masterpieces, London 1995, s. 142–146

87 Ibidem, s. 142.

88 Ibidem, s. 131–136; M. Korzon, Przyczynek do historii gdańskich zbiorów artystycznych, „Cenne – Bezcenne – Utracone”, 2000, nr 1, s. 26–27.

89 Akinsha, Kozlov, op. cit., s. 132; Korzon, op. cit., s. 26.

90 Akinsha, Kozlov, op. cit., s. 135.

91 Ibidem, s. 135–136. Zamoszkin najwyraźniej nie wiedział, że obiektów tych dawno już w Bösenburgu nie było.

92 Ibidem, s. 143; K. Akinscha, G. Koslow, C. Toussaint, Russische Dokumente zur Beutekunst. Bemerkungen zum Aktenfonds Akinscha/Koslow im Archiv des Germanischen Nationalmuseums, „Anzeiger des Germanischen Nationalmuseums”, 1997, s. 140.

93 Akinsha, Kozlov, op. cit., s. 146; Akinscha, Koslow, Toussaint, op. cit., s. 142.

94 Kudelski, op. cit., s. 25. Por. także Kuhnke, Kalicki, op. cit., s. 339–340.

95 Zob. przyp. 36.

96 M. Kilarski, Kilarski Jan, [w:] Polski słownik…, s. 113–114; E. i M. Kilarscy, Czego już nie ma we wnętrzach zabytkowych budowli Gdańska?, [w:] Gdańsk 1945. Materiały z sesji naukowej odbytej w dniu 30 marca 1995 r., red. M. Mroczko, Gdańsk 1995, s. 33; Wspomnienia z odbudowy Głównego Miasta, t. 2, oprac. I. Greczanik-Filipp, Gdańsk 1997, s. 104–106 (wspomnienia Macieja Kilarskiego); M. Kilarski, Jan Kilarski i jego obecność w Gdańsku, „Tytuł. Pismo literacko-artystyczne”, 2001, nr 3, s. 182–183.

97 Kilarski miał zresztą kontakty z Rosjanami, którzy działali w Gdańsku w tym samym czasie, zob. E. i M. Kilarscy, op. cit., s. 44.

98 List Władysława Tomkiewicza, Naczelnego Dyrektora Muzeów i Ochrony Zabytków, do Biura Rewindykacji i Odszkodowań z 13 X 1947, z załączonymi wykazami w formie tabel; AAN, MKiS, sygn. 387/57, k. 11–15; na k. 12 pod poz. 9: „HOHLEBÖSENBURG [sic!] koło Halle – TORUŃ – Piękna (die schöne) Madonna; znajdowała się u chłopa Nonnenmachera”.

Zaginięcie Pięknej Madonny toruńskiej – rekonstrukcja wydarzeń