3. Kwiecień - czerwiec 1945; Bösenburg, okupacja amerykańska

W składnicy w Bösenburgu, strzeżonej przez Hermanna Nonnenberga i okresowo kontrolowanej przez pracowników urzędu konserwatorskiego w Halle, skrzynia z Piękną Madonną toruńską doczekała spokojnie końca wojny. Z chwilą upadku III Rzeszy sytuacja zaczęła się dynamicznie zmieniać, co miało również konsekwencje dla bezpieczeństwa dzieł sztuki złożonych w podziemnym kamieniołomie.

W połowie kwietnia 1945 roku okolice Bösenburga zostały zajęte przez armię amerykańską⁵⁶. Według relacji Hermanna Giesaua, wkrótce potem dwaj zatrudnieni we wsi Polacy wskazali żołnierzom drogę do składnicy. Amerykanie pobieżnie obejrzeli kamieniołomy, zamknęli wejście i zabrali ze sobą klucz⁵⁷. Krótko przed 16 maja przeprowadzili – znów w towarzystwie Polaków – dokładniejszą inspekcję składnicy, otwierając na próbę kilka skrzyń, w tym także tych przywiezionych z Gdańska. Dowodzący nimi oficer polecił następnie miejscowemu kowalowi zamontować dodatkowy zamek, zabezpieczający wejście przed włamaniami, „a więc także przed dalszym plądrowaniem przez Polaków”, jak wyraził się Giesau⁵⁸. Zgromadzonym w Bösenburgu dziełom sztuki groziło jednak również inne niebezpieczeństwo – wilgoć, na co szybko zwrócili uwagę Amerykanie. 23 maja do Giesaua zgłosił się porucznik o nazwisku Wilhelmi i zalecił jak najszybsze przeniesienie w inne miejsce obiektów zgromadzonych w składnicy, ze względu na panujące w niej złe warunki. Powołał się przy tym na opinię innego, nie wymienionego z nazwiska oficera, który miał oglądać kamieniołom dzień wcześniej⁵⁹. Pod koniec maja zawiadomione przez konserwatora władze miejskie Halle zdecydowały o rozpoczęciu opróżniania składnicy i powierzyły zorganizowanie tej akcji Hannsowi Bargowi, pracownikowi archiwum miejskiego, który otrzymał takie zadanie również od amerykańskich władz wojskowych⁶⁰.

Równocześnie Bösenburg stał się przedmiotem zainteresowania oficerów MFAA⁶¹. 1 czerwca 1945 repozytorium wizytował porucznik Sheldon W. Keck, odbywający (od 31 maja do 6 czerwca) kilkudniową inspekcję składnic w Saksonii i Turyngii, której celem było m.in. zidentyfikowanie ukrytych w nich „dzieł sztuki ważnych z punktu widzenia narodowego i międzynarodowego”, a także zorganizowanie ich wywozu na docelowy obszar amerykańskiej strefy okupacyjnej. W raporcie z tej inspekcji przedstawił ogólny wykaz obiektów przechowywanych w Bösenburgu, uwzględniający m.in. „13 skrzyń wyrobów z kutego i trybowanego srebra z kościoła Mariackiego w Gdańsku”. „Srebra gdańskie” uznał przy tym za „jedyne dzieła sztuki pierwszorzędnej wartości” – w domyśle: zasługujące na odtransportowanie do strefy amerykańskiej⁶². Trzeba tu wyjaśnić, że w chwili zakończenia wojny wojska amerykańskie znajdowały się daleko na wschód od uzgodnionej wcześniej granicy z radziecką strefą okupacyjną i z początkiem lipca miały opuścić tymczasowo administrowany przez siebie obszar. Wywiezienie dzieł sztuki ze znajdujących się na nim repozytoriów miało w zamyśle Amerykanów uchronić je przed dostaniem się w ręce Rosjan, a decyzje w tej sprawie podejmowały najwyższe władze Stanów Zjednoczonych⁶³.

2 czerwca porucznik Keck złożył wizytę Hermannowi Giesauowi, by uzyskać informacje o dobrach kultury rozlokowanych w składnicach na terenie podległej mu prowincji; poprosił go również o szybkie sporządzenie listy z danymi dotyczącymi liczby, rodzaju i rangi znajdujących się w nich dzieł sztuki⁶⁴. Zapewne od Giesaua Keck dowiedział się o skrzyniach przywiezionych do Bösenburga z Gdańska, jednak z trudnych do wyjaśnienia przyczyn w swym raporcie opisał je bardzo nieprecyzyjnie.

Nie ma dowodów na to, że oficerowie MFAA czynnie uczestniczyli w przewozie dzieł sztuki z Bösenburga do Halle. Należy raczej uznać, że władze miasta przeprowadziły tę akcję własnymi siłami. Pierwszy z transportów odbył się 7 czerwca i objął, jak należy sądzić, przede wszystkim obrazy i rzeźby z muzeum miejskiego w zamku Moritzburg⁶⁵. Giesau uważał bowiem, że w pierwszej kolejności powinno się zabrać z podziemnej składnicy najbardziej zagrożone obiekty⁶⁶. Następnego dnia ekipa transportowa również zjawiła się w Bösenburgu i tym razem zajęła się skrzyniami przywiezionymi z Gdańska. Z przywołanego w poprzednim rozdziale dokumentu w National Archives and Records Administration [il. 5]⁶⁷ wynika, że wiele z tych skrzyń nosiło ślady plądrowania, a po jaskini walały się wysypane z nich srebra. Warto przytoczyć obszerniejszy fragment tej relacji:

W porozumieniu z panem Bargiem […] 8 czerwca 1945 roku nakazałem zapakowanie rozrzuconych przedmiotów z powrotem do splądrowanych skrzyń. Zawartość dwóch dużych skrzyń została umieszczona w wysokim na 2 metry regale (własność konserwatora prowincjalnego). […]

By zapobiec ponownemu plądrowaniu, zachodniopruskie względnie gdańskie dobra kultury zostały 8 czerwca 1945 przewiezione do zamku Moritzburg w Halle i złożone na najniższym poziomie w okrągłej wieży południowo-wschodniej. Jest to dziesięć skrzyń oraz wspomniany wyżej regał wypełniony wyrobami ze srebra. Tylko jedna skrzynia, ważąca około siedmiu cetnarów, zawierająca tzw. „Piękną Madonnę” z kościoła św. Jana w Toruniu, wykonaną z kamienia, została w jaskini w Bösenburgu.

Ponieważ przewiezienie zabezpieczonych dóbr z powrotem do Gdańska tymczasowo nie jest możliwe, chciałbym zaproponować, aby zostały one do odwołania przyjęte w powiernictwo przez muzeum w Moritzburgu, jako zamknięty dział, do chwili, kiedy będzie można podjąć dalsze decyzje o losie tych skarbów sztuki.

Na końcu dokumentu znajduje się dopisek w nie wolnej od błędów i wtrąceń niemieckich angielszczyźnie (a zatem sporządzony przez któregoś z urzędników niemieckich, być może samego Giesaua?), w którym również pojawia się informacja o pozostawieniu w składnicy skrzyni z Piękną Madonną, „bardzo ważną rzeźbą z kamienia z początku XV wieku”. Dopisek ten adresowany był niewątpliwie do któregoś z oficerów amerykańskich, może do porucznika Nilsona A. Tregora z MFAA, którego nazwisko widnieje na końcu dokumentu⁶⁸. Pod koniec czerwca 1945 Tregor zajmował się wywozem dzieł sztuki ze składnic w okolicach Halle do amerykańskiej strefy okupacyjnej – wiadomo, że 26 czerwca spotkał się w tej sprawie z Giesauem i przy tej okazji mógł otrzymać kopię pisma w sprawie „gdańskich sreber”⁶⁹.

Treść przytoczonego dokumentu sugeruje, że powodem, dla którego 8 czerwca skrzynię z Madonną pozostawiono w kamieniołomie, był jej ciężar (około 350 kg). Być może akurat tego dnia Barg nie dysponował wystarczającą liczbą pomocników, by można było ją bezpiecznie wynieść i załadować na ciężarówkę, a może pojazd był już zapełniony. W każdym razie decyzja ta miała daleko idące konsekwencje. Gdyby przed końcem czerwca 1945 roku Madonnę przywieziono do Moritzburga, stałoby się z nią najpewniej to samo, co z innymi „gdańskimi” skrzyniami: zostałaby zabrana przez Amerykanów do Central Collecting Point (CCP) w Marburgu. Zorganizowany zapewne przez Tregora transport z Halle dotarł tam bowiem 29 czerwca⁷⁰. W Marburgu pochodzące z Gdańska dzieła przechowywane były do kwietnia 1946, kiedy to przewieziono je do Central Collecting Point w Monachium. Stamtąd we wrześniu 1947 roku restytuowano je do Polski⁷¹. Niestety, losy Pięknej Madonny toruńskiej potoczyły się inaczej.

Pozostaje pytanie, dlaczego Tregor lub inni oficerowie MFAA nie zainteresowali się pozostawioną w Bösenburgu „bardzo ważną rzeźbą”. Niewątpliwie musieli o niej wiedzieć, jeśli nie bezpośrednio od Hermanna Giesaua, to z cytowanego wyżej dokumentu. Być może w ostatnich dniach czerwca 1945 roku nie mieli już ani czasu, ani możliwości logistycznych, by wydobyć z kamieniołomów ciężką skrzynię i dołączyć ją do transportu kierowanego do Marburga. 1 lipca stacjonujące w Saksonii i Turyngii wojska amerykańskie zaczęły bowiem wycofywać się na zachód, by ustąpić miejsca oddziałom Armii Czerwonej⁷².