Wojciech Walanus

 

Od zakończenia II wojny światowej los kamiennej figury Matki Boskiej z Dzieciątkiem z kościoła św. Jana w Toruniu, jednego z najwybitniejszych dzieł rzeźby gotyckiej, pozostaje nieznany. Mimo wysiłków wielu badaczy, w tym ostatnio J. Roberta Kudelskiego oraz Moniki Kuhnke i Włodzimierza Kalickiego¹, nie udało się dotąd ustalić, co stało się z toruńską Piękną Madonną po jej wywiezieniu z okupowanej Polski do Niemiec w roku 1944. W niniejszym artykule postaram się częściowo udzielić odpowiedzi na to pytanie, nie pretendując bynajmniej do wyjaśnienia wszystkich okoliczności towarzyszących zaginięciu figury.

Najpierw jednak należy przypomnieć najważniejsze fakty z wcześniejszych dziejów Madonny. Po raz pierwszy wspomniał o niej w 1671 r. kanonik Jan Ludwik Strzesz w protokole wizytacji kościoła św. Jana w Toruniu. Jak wynika z jego opisu, ustawiona na konsoli z wizerunkiem Mojżesza, figura Marii była wówczas centralnym elementem nastawy ołtarza NMP przy wschodniej ścianie północnej nawy bocznej kościoła². Przed 1836 rokiem Madonna znalazła się na ołtarzu św. Franciszka Ksawerego, a przed 1916 – na ołtarzu św. Trójcy³. Na początku lipca 1921 roku, z inicjatywy konserwatora zabytków województwa pomorskiego, Jana Lankaua, rzeźba została poddana konserwacji przez Jana Rutkowskiego, po czym ustawiona na konsoli z Mojżeszem, którą wmurowano wówczas w północną ścianę prezbiterium⁴. W 1938 roku w tej części kościoła rozpoczęły się prace konserwatorskie, prowadzone pod kierunkiem Jerzego Chyczewskiego i Zygmunta Knothego, w wyniku których m.in. odsłonięto średniowieczne malowidła ścienne⁵. Ponieważ prace te wymagały wzniesienia rusztowań oraz odgrodzenia prezbiterium od korpusu za pomocą przepierzenia z desek, Madonna została zdjęta z konsoli i przeniesiona na ołtarz Niepokalanego Poczęcia NMP⁶. Tam doczekała lata 1939 roku.

 

1. Wrzesień 1939 – lipiec 1942: w okupowanym Toruniu

 

Wobec narastającego zagrożenia ze strony III Rzeszy, od wiosny 1939 roku polscy muzealnicy, konserwatorzy, archiwiści i właściciele kolekcji dzieł sztuki czynili starania o zabezpieczenie najcenniejszych zabytków i zbiorów na wypadek wojny. Na różne sposoby starano się ochronić także dzieła sztuki będące własnością instytucji religijnych, przy czym – pomijając przypadek Ołtarza Mariackiego Wita Stwosza⁷ – zagadnienie to nie zostało wyczerpująco opracowane. O tym, że podobne działania podjęto także w Toruniu, dowiadujemy się z dokumentów wytworzonych już przez administrację hitlerowską.

Po klęsce Polski w kampanii wrześniowej miasto to znalazło się w granicach okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig-Westpreussen), utworzonego z przyłączonych do Rzeszy terenów województwa pomorskiego oraz Wolnego Miasta Gdańska⁸. W pierwszych miesiącach okupacji odpowiedzialni za sprawy kultury urzędnicy tworzącej się w Toruniu cywilnej administracji niemieckiej musieli m.in. rozwiązać problem licznych dzieł sztuki, które przed wybuchem wojny zostały spakowane do skrzyń i rozlokowane w toruńskich kościołach⁹. Na szczeblu okręgu Rzeszy osobą za to odpowiedzialną był prof. Willi Drost, konserwator zabytków ruchomych Gdańska i dyrektor tamtejszego Muzeum Miejskiego (Stadtmuseum), a od 1939 roku także kurator zbiorów muzealnych („Museumspfleger”) na terenie Prus Zachodnich¹⁰. W dniach 19–22 listopada Drost odbył podróż do Torunia i innych miast pomorskich, podczas której zajął się m.in. sprawą wspomnianych skrzyń¹¹. Ze szczegółowego sprawozdania z tej podróży wynika, że dokonał on także inspekcji fary świętojańskiej, gdzie w pomieszczeniu przy zakrystii znajdowały się, jak stwierdził Drost, zapakowane przed wybuchem wojny dzieła należące do wystroju tej świątyni: kamienna Piękna Madonna, retabulum św. Wolfganga oraz trzy inne rzeźby. 21 listopada dzieła te zostały rozpakowane przez towarzyszących Drostowi konserwatorów i „w przeważającej części” ustawione na swoich miejscach¹². O tym, że postąpiono tak także z Piękną Madonną, świadczy krótki artykuł w hitlerowskim dzienniku „Thorner Freiheit” z dnia 24 listopada. Jak relacjonował anonimowy autor, Madonna i ołtarz św. Wolfganga, które przed wybuchem wojny zostały zapakowane przez Polaków w celu wywiezienia w głąb kraju, dzięki prof. Drostowi wróciły na pierwotne miejsca¹³. W przypadku Madonny mogło chodzić tylko o jeden z ołtarzy w korpusie nawowym – jak wspomniano, prezbiterium od roku 1938 było niedostępne z powodu prac konserwatorskich.

Z niemieckich źródeł wynika zatem, że przed wrześniem 1939 roku władze polskie (świeckie lub duchowne) zamierzały ewakuować figurę z Torunia, do czego jednak nie doszło. Odnaleziona przez Niemców, została ponownie ustawiona we wnętrzu fary świętojańskiej i pozostała tam przez kilka następnych miesięcy, dostępna dla wiernych lub zwiedzających. Wiadomo na przykład, że w grudniu 1939 oglądali ją w kościele studenci architektury z Gdańska, przebywający w Toruniu pod opieką Willego Drosta¹⁴.

Popularność Pięknej Madonny, którą hitlerowska propaganda sławiła jako arcydzieło sztuki niemieckiej¹⁵, stała się paradoksalnie przyczyną niewielkiego na szczęście uszkodzenia rzeźby, do którego doszło wiosną roku 1940. Najważniejsze informacje na ten temat podał niedawno J. Robert Kudelski, można je jednak nieco uzupełnić¹⁶. W kwietniu na zlecenie wydawnictwa Deutscher Kunstverlag do Torunia przyjechał fotograf Willi Birker, by wykonać zdjęcia do nowego wydania książki Reinholda Heuera, poświęconej sztuce tego miasta¹⁷. Przy fotografowaniu figury Pięknej Madonny doszło do wypadku, którego okoliczności opisał Drost w liście do Ericha Volmara, konserwatora zabytków okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie¹⁸. Jak relacjonował, podczas zdejmowania rzeźby z ołtarza (w czym mieli fotografowi pomagać przechodnie!) odłamała się prawa rączka Dzieciątka, którą wprawdzie prowizorycznie przyklejono klejem stolarskim, jednak jakiś czas później prawdopodobnie odpadła ponownie, co spowodowało utratę palców. Ponieważ Birker nikogo nie poinformował o uszkodzeniach, Drost dowiedział się o nich dopiero 28 sierpnia i następnego dnia wysłał do Torunia konserwatorów Hausteina i Gronerta, którzy prawidłowo zamocowali odłamany fragment¹⁹. Porównanie przedwojennych fotografii Madonny ze zdjęciami wykonanymi przez Birkera oraz przez gdańskich konserwatorów pozwala stwierdzić, że w wyniku opisanego incydentu zniszczone zostały wskazujący i mały palec prawej dłoni Dzieciątka²⁰.

Reparacje wykonane przez Hausteina i Gronerta miały z konieczności charakter doraźny, dlatego w roku 1941 postanowiono poddać figurę gruntownej konserwacji. Decyzję w tej sprawie podjął zapewne Erich Volmar, on w każdym razie 12 marca zawiadomił o tym oficjalnie ks. Franciszka Mantheya, ówczesnego proboszcza parafii św. Jana, informując jednocześnie, że konserwacja przeprowadzona będzie w odpowiednim do tego celu pomieszczeniu w ratuszu. Zastrzegł także, że wydanie rzeźby (niewątpliwie wówczas znajdującej się w kościele) może nastąpić tylko na osobiste żądanie dr. Adolfa Schwammbergera²¹. Schwammberger, nauczyciel z Fürth koło Norymbergi, który od listopada 1939 był kierownikiem Wydziału Kultury i dyrektorem Muzeum Miejskiego w Toruniu²², mieszczącego się w ratuszu, miał prawdopodobnie nadzorować prace konserwatorskie z ramienia władz miasta. W sprawie planowanej konserwacji Madonny korespondował z Volmarem również SS-Obersturmführer Alfred Kraut z biura Generalnego Powiernika dla Zabezpieczenia Niemieckich Dóbr Kultury na Przyłączonych Terenach Wschodnich. Z datowanego na 27 marca 1941 listu Krauta wynika między innymi, że po ukończeniu prac dzieło miało wrócić do kościoła²³. Przed 6 kwietnia Madonna znalazła się już w ratuszu²⁴. Nie wiadomo, komu powierzono konserwację rzeźby, ani jaki był zakres i przebieg prac. Jedynym źródłem informacji na ten temat są datowane na lipiec 1942 roku zdjęcia autorstwa Kurta Grimma, fotografa pracującego dla Wydziału Kultury [il. 1–2]²⁵. Widać na nich, że zrekonstruowane zostały wszystkie palce u rączek i nóżek Dzieciątka (w tym także dawniejsze ubytki, jak wielki palec u prawej stopy czy kciuk prawej dłoni).

1. Piękna Madonna toruńska, stan w lipcu 1941 roku, fot. Kurt Grimm (Muzeum Okręgowe w Toruniu)

2. Piękna Madonna toruńska, fragment, stan w lipcu 1941 roku, fot. Kurt Grimm (Muzeum Okręgowe w Toruniu)

 

Trudno stwierdzić, czy po konserwacji Madonnę zgodnie z pierwotnymi zamierzeniami ponownie ustawiono w kościele św. Jana. Starannie wyretuszowane tła na fotografiach Grimma nie pozwalają określić, gdzie zdjęcia zostały wykonane, choć sposób ujęcia rzeźby lekko z góry mógłby wskazywać, że stoi ona raczej w pracowni konserwatorskiej niż na mensie ołtarza. Pewne jest, że wkrótce potem figura na zawsze opuściła Toruń.

 2. Sierpień 1942 - wrzesień 1944: w drodze na zachód

W roku 1942, wobec coraz bardziej dotkliwych ataków alianckiego lotnictwa, na terenach III Rzeszy podjęto, względnie zintensyfikowano, działania mające na celu zabezpieczenie dóbr kultury przed skutkami bombardowań. Za przełomowe wydarzenie często uznaje się katastrofalny nalot na Lubekę w nocy z 28 na 29 marca, podczas którego spłonęły m.in. kościół Mariacki i katedra wraz z wieloma cennymi elementami wyposażenia²⁶. 5 maja szef kancelarii NSDAP Martin Bormann uczynił gauleiterów odpowiedzialnymi za podjęcie odpowiednich środków, by zabezpieczyć „bezcenne dobra kultury” przed zniszczeniem²⁷. Siedem dni później odpowiednie zarządzenie wydało również Ministerstwo Nauki, Wychowania i Oświaty (Reichsministerium für Wissenschaft, Erziehung und Volksbildung), któremu podlegały sprawy ochrony zabytków: w dokumencie tym zalecano m.in. rozmieszczenie dzieł sztuki w składnicach położonych z dala od dużych miast lub potencjalnych celów militarnych²⁸. W okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie szeroko zakrojoną akcję zabezpieczania zbiorów muzealnych i najcenniejszych ruchomych dzieł sztuki z kościołów rozpoczęto wiosną lub latem tego samego roku, a kierowali nią Willi Drost i Erich Volmar. O ewakuacji Pięknej Madonny i innych elementów wyposażenia kościołów toruńskich zdecydował właśnie Volmar, powierzając jej przeprowadzenie lokalnemu urzędowi budowlanemu (Reichsbauamt Thorn). 7 sierpnia 1942 stojący na jego czele radca budowlany Gonser zawiadomił listownie proboszcza Mantheya, że na polecenie krajowego (okręgowego) urzędu konserwatorskiego i w porozumieniu z władzami duchownymi, dnia 5 sierpnia wywiezione zostały z miasta trzy dzieła sztuki należące do fary świętojańskiej: kamienna figura Madonny, drewniana figura Chrystusa Zmartwychwstałego z 1497 roku oraz, również drewniana, figura św. Jana. Za radą strony kościelnej, dzieła te umieszczono w kościele parafialnym w Łążynie w powiecie toruńskim, przy czym Piękną Madonnę i Chrystusa ustawiono w prezbiterium, a św. Jana w zakrystii [il. 3]²⁹.

3. List radcy budowlanego Gonsera do ks. Franciszka Mantheya, 7 VIII 1942 (Archiwum Akt Dawnych Diecezji Toruńskiej)

W Łążynie Madonna pozostała co najmniej do jesieni 1943 roku. W Archiwum Akt Dawnych Diecezji Toruńskiej zachowała się luźna kartka z wykazem dzieł ewakuowanych z kościoła św. Jana; Piękna Madonna figuruje tam z datą wywozu 5 sierpnia 1942, a jako miejsce przeznaczenia podany jest Łążyn. Wykaz nie jest datowany, uwzględnia jednak obiekty wywiezione z Torunia w październiku 1943 roku³⁰.

Kilka miesięcy później, wobec szybko zbliżającego się od wschodu frontu, urzędnicy niemieccy odpowiedzialni za ochronę zabytków zdali sobie sprawę, że rozmieszczone na prowincji dzieła sztuki mogą w niedalekiej przyszłości znaleźć się w strefie działań wojennych. W roku 1944 na terenie okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie podjęto zatem kolejną wielką akcję zabezpieczania dóbr kultury, polegającą tym razem na ewakuacji najcenniejszych obiektów i kolekcji w głąb Rzeszy.

O tym, że postąpiono tak również z Piękną Madonną, świadczą dwa listy Volmara do Gonsera, od dawna dobrze znane badaczom dziejów figury³¹. W pierwszym z nich, datowanym 31 lipca 1944 roku, Volmar zawiadamiał Gonsera, że polecił konserwatorowi Kurtowi Scharpingowi spakować do transportu Piękną Madonnę, która wówczas znajdowała się w Grębocinie niedaleko Torunia. Zamierzał bowiem wywieźć „na zachód” niewielką liczbę wybitnych dzieł sztuki, przy czym cel ten miał pozostać ukryty przed mieszkańcami Grębocina. Volmar zapowiedział również, że przed ewakuacją rzeźby on sam albo jego współpracownik dr Angerholm przyjadą do Torunia, by pokierować całą akcją; prosił także, by Gonser powiadomił Schwammbergera i ks. Mantheya o konieczności zachowania dyskrecji³². Z kolejnego listu, noszącego datę 12 sierpnia 1944, wynika jednoznacznie, że akcja wywiezienia Madonny „na zachód” została już przeprowadzona, a Volmar zamierzał podobnie postąpić z gotyckim krucyfiksem triumfalnym z kościoła św. Jana (przechowywanym wówczas w Gostkowie), a także z krucyfiksem z kościoła NMP w Toruniu (znajdującym się wówczas w Bierzgłowie)³³.

Z powyższych źródeł wynika zatem, że między październikiem 1943 roku a 31 lipca 1944 roku Piękna Madonna została przewieziona z Łążyna do Grębocina (zapewne do tamtejszego kościoła), skąd przed 12 sierpnia tego roku została odtransportowana na zachód, czyli w głąb Niemiec. Wszelkie decyzje w tym zakresie podejmował Erich Volmar. W plany ewakuacji Madonny wtajemniczeni byli ponadto radca budowlany Gonser, Schwammberger i ks. Manthey, choć, jak można przypuszczać, nie wiedzieli oni dokładnie, dokąd rzeźba miała być wywieziona.

Dalsze losy Pięknej Madonny były przez ostatnie dekady przedmiotem spekulacji, opierających się niekiedy na mniej lub bardziej wiarygodnych informacjach uzyskiwanych nieoficjalnie, by wspomnieć choćby poszukiwania prowadzone przez prof. Zygmunta Świechowskiego³⁴. Pominięto natomiast istotny trop, podsunięty przez Dariusza Kaczmarzyka we wstępie do katalogu rzeźb polskich utraconych w czasie wojny, opublikowanego w roku 1958. Jak napisał, „zebrane informacje wskazywały”, iż Piękna Madonna była przechowywana w „Hoehle Boesenburgu koło Halle”³⁵. Autor nie podał niestety żadnych źródeł, można jednak przypuszczać, że opierał się na materiałach zgromadzonych przez Biuro Rewindykacji i Odszkodowań, działające w latach 1945–1951 przy Ministerstwie Kultury i Sztuki. W pozostałym po Biurze zespole akt w Archiwum Akt Nowych w Warszawie znajdują się bowiem dokumenty, które potwierdzają informację Kaczmarzyka. Przede wszystkim chodzi o niedatowany wykaz miejsc zabezpieczenia zabytków pochodzących głównie z Gdańska [il. 4]³⁶. Jako pierwsze z tych miejsc wymieniono „Höhle Bösenburg k. Halle – u chłopa Nonnenmachera”, gdzie miały znajdować się Piękna Madonna z Torunia, „duży reflektor (do świec)” z kościoła św. Jana w Gdańsku, a także „dwie skrzynie gdańskiego srebra”, „6 skrzyń »Schwarzhäupterschatz«” oraz „1 skrzynia porcelany” – wszystkie z muzeum w Gdańsku. Ponadto wykaz obejmuje miejsca wywozu Madonny szafkowej z Klonówki (zamek Reinhardsbrunn koło Gotha), Madonny szafkowej z Elbląga (zajazd w ruinach zamku Krayenburg koło Tiefenort), tryptyku Sąd Ostateczny Hansa Memlinga (kościół w Helmershausen), obrazu św. Trójcy z bazyliki Mariackiej w Gdańsku (kościół w Wohlmutshausen) i 4 skrzyń bliżej nieokreślonych „przyborów kościelnych” (kościół w Ostheim). Dokument ten został prawdopodobnie sporządzony na podstawie niezidentyfikowanego, niemieckiego spisu ewakuowanych obiektów, który po wojnie dostał się w ręce polskie – o ile nie jest wręcz jego polskim przekładem³⁷.

4. Wykaz miejsc zabezpieczenia zabytków z Gdańska i innych miejscowości (Archiwum Akt Nowych w Warszawie)

Zapewne źródło to wykorzystano przy opracowywaniu zbiorczego „Wykazu rewindykacyjnego Ministerstwa Kultury i Sztuki”, obejmującego różne składnice na terenie Niemiec, w których znalazły się polskie dobra kultury³⁸. Pod pozycją 11 podano miejsce przechowywania Pięknej Madonny toruńskiej: „Hohle Bosenburg k/Halle / U chłopa Nonnenmachera. / Okup. sowiecka”. Informację tę w zbliżonym brzmieniu zawiera także podobny wykaz z października 1947 roku, o którym będzie mowa niżej³⁹.

Nazwa Bösenburg jest znana badaczom strat wojennych Gdańska jako miejsce, dokąd 1 września 1944 roku wywieziono kilka skrzyń z porcelaną oraz srebrami ze zbiorów gdańskiego Muzeum Miejskiego i złączonego z nim Muzeum Rzemiosł Artystycznych (Kunstgewerbemuseum)⁴⁰. Jest to niewielka wieś, położona 30 km na północny zachód od Halle nad Soławą, u stóp wzgórza, wewnątrz którego od XVII stulecia do lat 20. XX wieku funkcjonował podziemny kamieniołom piaskowca. W czasie II wojny światowej w pozostałych po eksploatacji wyrobiskach zlokalizowano jedną z ważniejszych składnic dóbr kultury na terenie ówczesnej pruskiej Prowincji Saksonia⁴¹. Zdecydował o tym latem 1943 roku saski konserwator prowincjalny, prof. Hermann Giesau, po konsultacjach z dr. Robertem Hieckem z Ministerstwa Nauki, Wychowania i Oświaty, pełniącym funkcję konserwatora zabytków sztuki III Rzeszy⁴². W trakcie wymiany listów ustalili oni m.in. kryptonim dla nowej składnicy: początkowo „Sanssouci”, później „Sorgenfrei”, ostatecznie „Friedrichsbruch”⁴³. Właścicielem kamieniołomu był wówczas miejscowy rolnik, Hermann Nonnenberg (niewątpliwie tożsamy z „chłopem Nonnenmacherem” z cytowanych wyżej polskich źródeł), który na mocy podpisanej w kwietniu 1944 roku umowy najmu miał czuwać nad bezpieczeństwem obiektów, składowanych najpierw w dwóch, a z czasem łącznie w trzech komorach (wejście do wyrobisk znajdowało się w obrębie gospodarstwa Nonnenberga)⁴⁴. Pierwsza z nich została zresztą uporządkowana już pod koniec 1943 roku i wkrótce potem zaczęła się zapełniać dziełami sztuki, archiwaliami i księgozbiorami, początkowo głównie z Halle⁴⁵, później także z odleglejszych ośrodków. Za pośrednictwem Hieckego do Bösenburga trafił na przykład zbiór modeli Królewskiej Manufaktury Porcelany w Berlinie⁴⁶. Najprawdopodobniej to właśnie Robert Hiecke, koordynujący na szczeblu państwowym akcję zabezpieczania dzieł sztuki przed nalotami⁴⁷, poinformował gdańskich konserwatorów o repozytorium w Bösenburgu. Najpóźniej w sierpniu 1944 roku Volmar i Drost skontaktowali się z urzędem konserwatorskim w Halle, a przed końcem tego miesiąca, na ich „pilne życzenie”, w komorze oznaczonej jako druga („2. Höhle”) wygospodarowano wolną przestrzeń magazynową o pojemności łącznie 90 metrów sześciennych⁴⁸.

Przygotowania do transportu trwały również w Gdańsku. W sierpniu Willi Drost uzyskał zgodę dyrektora zbiorów książęcych w Gotha, dr. Eberharda Schenka zu Schweinsberg, na przechowanie w tamtejszym zamku Friedenstein ewakuowanych z Gdańska muzealiów. 28 sierpnia Drost poinformował listownie Schenka, że około 4 września do Gotha wysłane zostaną pod opieką konserwatora Hausteina dwie barokowe szafy, dwie skrzynie z gobelinami i kilka skrzyń z obrazami należącymi do Muzeum Miejskiego. Dodał również, że „inne przedmioty wiezione w tym transporcie, zabezpieczane przez konserwatora okręgowego Prus Zachodnich Volmara, kierują się do jaskini Bösenburg koło Friedrichsbruch, do Kraienburga [recte Krayenburga – W.W.] koło Tiefenort, prawdopodobnie także do położonych w górach Rhön kościołów w Helmershausen i Ortheim [recte Ostheim – W.W.]”⁴⁹. Dzień później Drost wysłał kolejny list, w którym podał Schenkowi ostateczną datę wyjazdu – piątek 1 września 1944⁵⁰. Warto zauważyć, że wymienione przez Drosta miejscowości niemal dokładnie pokrywają się z cytowanym wyżej wykazem w Archiwum Akt Nowych [il. 4].

Ciężarówka z ewakuowanymi dziełami sztuki dotarła do Bösenburga 4 lub 5 września. Na pierwszą z tych dat wskazuje wzmianka w jednym z listów Giesaua⁵¹, na drugą – potwierdzenie odbioru, dopisane przez Hermanna Nonnenberga do listy zdeponowanych u niego dziewięciu skrzyń: dwóch zawierających gdańskie srebra („Danziger Silber”), sześciu ze skarbcem tzw. Kompanii Czarnogłowców („Schwarzhäupterschatz”) oraz jednej z wyrobami porcelanowymi („Porzellan”)⁵². Ponownie należy podkreślić zbieżność tej listy ze wspomnianym polskim wykazem.

Czy w transporcie tym przywieziono do Bösenburga również posąg Pięknej Madonny z Torunia? Wszystko wskazuje na to, że tak, a ostatecznym tego dowodem jest dokument pochodzący już z okresu krótkotrwałej okupacji Saksonii przez armię amerykańską i przechowywany w National Archives and Records Administration w College Park, w zespole dotyczącym działalności Central Collecting Point w Wiesbaden⁵³. Jest to kopia odpisu listu datowanego 12 czerwca 1945, wysłanego z urzędu konserwatora zabytków Prowincji Saksonia w Halle do nieznanego adresata (być może do władz miejskich w Halle), sporządzona najpewniej przez jednego z oficerów Monuments, Fine Arts & Archives (MFAA) [il. 5]⁵⁴. Anonimowy nadawca, najprawdopodobniej Hermann Giesau, informował, że w składnicy w Bösenburgu zabezpieczone zostało m.in. trzynaście skrzyń, które na zlecenie gdańskiego konserwatora Volmara zostały swego czasu przywiezione ciężarówką do Bösenburga i złożone w jaskini drugiej. Podał również ogólny spis zawartości skrzyń: 1) Piękna Madonna z kościoła św. Jana w Toruniu, umieszczona w skrzyni o wymiarach 125 x 80 x 80 cm, ważącej około 7 cetnarów (około 350 kg); 2) ruchomy świecznik z retabulum ołtarza głównego w kościele Mariackim w Gdańsku; 3) srebrna misa chrzcielna wraz z dzbankiem z kościoła ewangelickiego w Nowym Mieście; 4) reflektor do świec z kościoła św. Jana w Gdańsku; 5) dwie skrzynie gdańskich sreber; 6) sześć skrzyń zawierających skarbiec Kompanii Czarnogłowców oraz 7) skrzynię z porcelaną. Do dokumentu tego przyjdzie jeszcze powrócić.

5. Kopia odpisu listu urzędu konserwatora prowincjalnego w Halle (Hermanna Giesaua?), 12 VI 1945 (National Archives and Records Administration, www.fold3.com)

Reasumując, źródła świadczą jednoznacznie, że decyzją Ericha Volmara Piękna Madonna toruńska została wywieziona do dawnego podziemnego kamieniołomu w Bösenburgu koło Halle. Nie ulega też wątpliwości, że trafiła tam w pierwszych dniach września 1944 roku wraz z dużym transportem dzieł sztuki z Gdańska i Prus Zachodnich, który skierowany był ponadto do kilku miejscowości w Turyngii. Wprawdzie nie figuruje ona na liście podpisanej przez Nonnenberga, jednak owo zestawienie obejmowało wyłącznie obiekty należące do gdańskiego muzeum⁵⁵. Odbiór innych przedmiotów przywiezionych do Bösenburga musiał zostać potwierdzony w odrębnym dokumencie, który Haustein zapewne przekazał Volmarowi.

Nie jest natomiast jasne, skąd Madonnę wyekspediowano do Saksonii. Czy przed 12 sierpnia została zabrana z Grębocina najpierw do Gdańska i tam prawie trzy tygodnie oczekiwała na transport, który wyruszył 1 września? Czy może przewieziono ją tymczasowo w inne miejsce „na zachodzie” i dołączono do owego transportu gdzieś na trasie? Pytania te muszą na razie pozostać bez odpowiedzi.

 3. Kwiecień - czerwiec 1945; Bösenburg, okupacja amerykańska

W składnicy w Bösenburgu, strzeżonej przez Hermanna Nonnenberga i okresowo kontrolowanej przez pracowników urzędu konserwatorskiego w Halle, skrzynia z Piękną Madonną toruńską doczekała spokojnie końca wojny. Z chwilą upadku III Rzeszy sytuacja zaczęła się dynamicznie zmieniać, co miało również konsekwencje dla bezpieczeństwa dzieł sztuki złożonych w podziemnym kamieniołomie.

W połowie kwietnia 1945 roku okolice Bösenburga zostały zajęte przez armię amerykańską⁵⁶. Według relacji Hermanna Giesaua, wkrótce potem dwaj zatrudnieni we wsi Polacy wskazali żołnierzom drogę do składnicy. Amerykanie pobieżnie obejrzeli kamieniołomy, zamknęli wejście i zabrali ze sobą klucz⁵⁷. Krótko przed 16 maja przeprowadzili – znów w towarzystwie Polaków – dokładniejszą inspekcję składnicy, otwierając na próbę kilka skrzyń, w tym także tych przywiezionych z Gdańska. Dowodzący nimi oficer polecił następnie miejscowemu kowalowi zamontować dodatkowy zamek, zabezpieczający wejście przed włamaniami, „a więc także przed dalszym plądrowaniem przez Polaków”, jak wyraził się Giesau⁵⁸. Zgromadzonym w Bösenburgu dziełom sztuki groziło jednak również inne niebezpieczeństwo – wilgoć, na co szybko zwrócili uwagę Amerykanie. 23 maja do Giesaua zgłosił się porucznik o nazwisku Wilhelmi i zalecił jak najszybsze przeniesienie w inne miejsce obiektów zgromadzonych w składnicy, ze względu na panujące w niej złe warunki. Powołał się przy tym na opinię innego, nie wymienionego z nazwiska oficera, który miał oglądać kamieniołom dzień wcześniej⁵⁹. Pod koniec maja zawiadomione przez konserwatora władze miejskie Halle zdecydowały o rozpoczęciu opróżniania składnicy i powierzyły zorganizowanie tej akcji Hannsowi Bargowi, pracownikowi archiwum miejskiego, który otrzymał takie zadanie również od amerykańskich władz wojskowych⁶⁰.

Równocześnie Bösenburg stał się przedmiotem zainteresowania oficerów MFAA⁶¹. 1 czerwca 1945 repozytorium wizytował porucznik Sheldon W. Keck, odbywający (od 31 maja do 6 czerwca) kilkudniową inspekcję składnic w Saksonii i Turyngii, której celem było m.in. zidentyfikowanie ukrytych w nich „dzieł sztuki ważnych z punktu widzenia narodowego i międzynarodowego”, a także zorganizowanie ich wywozu na docelowy obszar amerykańskiej strefy okupacyjnej. W raporcie z tej inspekcji przedstawił ogólny wykaz obiektów przechowywanych w Bösenburgu, uwzględniający m.in. „13 skrzyń wyrobów z kutego i trybowanego srebra z kościoła Mariackiego w Gdańsku”. „Srebra gdańskie” uznał przy tym za „jedyne dzieła sztuki pierwszorzędnej wartości” – w domyśle: zasługujące na odtransportowanie do strefy amerykańskiej⁶². Trzeba tu wyjaśnić, że w chwili zakończenia wojny wojska amerykańskie znajdowały się daleko na wschód od uzgodnionej wcześniej granicy z radziecką strefą okupacyjną i z początkiem lipca miały opuścić tymczasowo administrowany przez siebie obszar. Wywiezienie dzieł sztuki ze znajdujących się na nim repozytoriów miało w zamyśle Amerykanów uchronić je przed dostaniem się w ręce Rosjan, a decyzje w tej sprawie podejmowały najwyższe władze Stanów Zjednoczonych⁶³.

2 czerwca porucznik Keck złożył wizytę Hermannowi Giesauowi, by uzyskać informacje o dobrach kultury rozlokowanych w składnicach na terenie podległej mu prowincji; poprosił go również o szybkie sporządzenie listy z danymi dotyczącymi liczby, rodzaju i rangi znajdujących się w nich dzieł sztuki⁶⁴. Zapewne od Giesaua Keck dowiedział się o skrzyniach przywiezionych do Bösenburga z Gdańska, jednak z trudnych do wyjaśnienia przyczyn w swym raporcie opisał je bardzo nieprecyzyjnie.

Nie ma dowodów na to, że oficerowie MFAA czynnie uczestniczyli w przewozie dzieł sztuki z Bösenburga do Halle. Należy raczej uznać, że władze miasta przeprowadziły tę akcję własnymi siłami. Pierwszy z transportów odbył się 7 czerwca i objął, jak należy sądzić, przede wszystkim obrazy i rzeźby z muzeum miejskiego w zamku Moritzburg⁶⁵. Giesau uważał bowiem, że w pierwszej kolejności powinno się zabrać z podziemnej składnicy najbardziej zagrożone obiekty⁶⁶. Następnego dnia ekipa transportowa również zjawiła się w Bösenburgu i tym razem zajęła się skrzyniami przywiezionymi z Gdańska. Z przywołanego w poprzednim rozdziale dokumentu w National Archives and Records Administration [il. 5]⁶⁷ wynika, że wiele z tych skrzyń nosiło ślady plądrowania, a po jaskini walały się wysypane z nich srebra. Warto przytoczyć obszerniejszy fragment tej relacji:

W porozumieniu z panem Bargiem […] 8 czerwca 1945 roku nakazałem zapakowanie rozrzuconych przedmiotów z powrotem do splądrowanych skrzyń. Zawartość dwóch dużych skrzyń została umieszczona w wysokim na 2 metry regale (własność konserwatora prowincjalnego). […]

By zapobiec ponownemu plądrowaniu, zachodniopruskie względnie gdańskie dobra kultury zostały 8 czerwca 1945 przewiezione do zamku Moritzburg w Halle i złożone na najniższym poziomie w okrągłej wieży południowo-wschodniej. Jest to dziesięć skrzyń oraz wspomniany wyżej regał wypełniony wyrobami ze srebra. Tylko jedna skrzynia, ważąca około siedmiu cetnarów, zawierająca tzw. „Piękną Madonnę” z kościoła św. Jana w Toruniu, wykonaną z kamienia, została w jaskini w Bösenburgu.

Ponieważ przewiezienie zabezpieczonych dóbr z powrotem do Gdańska tymczasowo nie jest możliwe, chciałbym zaproponować, aby zostały one do odwołania przyjęte w powiernictwo przez muzeum w Moritzburgu, jako zamknięty dział, do chwili, kiedy będzie można podjąć dalsze decyzje o losie tych skarbów sztuki.

Na końcu dokumentu znajduje się dopisek w nie wolnej od błędów i wtrąceń niemieckich angielszczyźnie (a zatem sporządzony przez któregoś z urzędników niemieckich, być może samego Giesaua?), w którym również pojawia się informacja o pozostawieniu w składnicy skrzyni z Piękną Madonną, „bardzo ważną rzeźbą z kamienia z początku XV wieku”. Dopisek ten adresowany był niewątpliwie do któregoś z oficerów amerykańskich, może do porucznika Nilsona A. Tregora z MFAA, którego nazwisko widnieje na końcu dokumentu⁶⁸. Pod koniec czerwca 1945 Tregor zajmował się wywozem dzieł sztuki ze składnic w okolicach Halle do amerykańskiej strefy okupacyjnej – wiadomo, że 26 czerwca spotkał się w tej sprawie z Giesauem i przy tej okazji mógł otrzymać kopię pisma w sprawie „gdańskich sreber”⁶⁹.

Treść przytoczonego dokumentu sugeruje, że powodem, dla którego 8 czerwca skrzynię z Madonną pozostawiono w kamieniołomie, był jej ciężar (około 350 kg). Być może akurat tego dnia Barg nie dysponował wystarczającą liczbą pomocników, by można było ją bezpiecznie wynieść i załadować na ciężarówkę, a może pojazd był już zapełniony. W każdym razie decyzja ta miała daleko idące konsekwencje. Gdyby przed końcem czerwca 1945 roku Madonnę przywieziono do Moritzburga, stałoby się z nią najpewniej to samo, co z innymi „gdańskimi” skrzyniami: zostałaby zabrana przez Amerykanów do Central Collecting Point (CCP) w Marburgu. Zorganizowany zapewne przez Tregora transport z Halle dotarł tam bowiem 29 czerwca⁷⁰. W Marburgu pochodzące z Gdańska dzieła przechowywane były do kwietnia 1946, kiedy to przewieziono je do Central Collecting Point w Monachium. Stamtąd we wrześniu 1947 roku restytuowano je do Polski⁷¹. Niestety, losy Pięknej Madonny toruńskiej potoczyły się inaczej.

Pozostaje pytanie, dlaczego Tregor lub inni oficerowie MFAA nie zainteresowali się pozostawioną w Bösenburgu „bardzo ważną rzeźbą”. Niewątpliwie musieli o niej wiedzieć, jeśli nie bezpośrednio od Hermanna Giesaua, to z cytowanego wyżej dokumentu. Być może w ostatnich dniach czerwca 1945 roku nie mieli już ani czasu, ani możliwości logistycznych, by wydobyć z kamieniołomów ciężką skrzynię i dołączyć ją do transportu kierowanego do Marburga. 1 lipca stacjonujące w Saksonii i Turyngii wojska amerykańskie zaczęły bowiem wycofywać się na zachód, by ustąpić miejsca oddziałom Armii Czerwonej⁷².

 4. Lipiec 1945 - marzec 1946: Bösenburg, okupacja radziecka

Ostatni przed wkroczeniem Rosjan transport dóbr kultury z Bösenburga do Halle odbył się 2 lipca⁷³. Dwa dni później nowy okupant objął rządy w Halle⁷⁴. Najwidoczniej przez pewien czas prowadzenie akcji opróżniania kamieniołomu było niemożliwe, ponieważ wznowiono ją dopiero 18 lipca. O tym, co działo się w składnicy w tym okresie, wiadomo z relacji Hermanna Nonnenberga, zapisanej przez Hannsa Barga w notatce służbowej z 19 lipca. Natychmiast po opuszczeniu okolicy przez Amerykanów, późnym wieczorem w kamieniołomie zjawiła się grupa uzbrojonych czerwonoarmistów z łomami, prowadzonych przez polskich robotników. W poszukiwaniu kosztowności żołnierze pootwierali wiele skrzyń, wysypując ich zawartość na ziemię, jednak ich łupem padły tylko kasetki ze sztućcami⁷⁵. Poważniejszy przebieg miała kolejna wizyta, do której miało dojść około 4 lub 5 lipca. U Nonnenberga pojawił się wtedy wysokiej rangi oficer rosyjski, rzekomo komendant Halle, wraz z tłumaczem. Oficer ten był dobrze poinformowany o zawartości składnicy (wiedział również dokładnie, kto organizuje transporty do Halle) i interesował się głównie „srebrnym skarbem z Gdańska”. Na wieść o tym, że srebra gdańskie zostały wywiezione do Halle na zlecenie Amerykanów, Rosjanin zażądał od Nonnenberga informacji o innych, równie cennych przedmiotach, przechowywanych w jaskiniach, a następnie, nie ufając mu, nakazał przeszukanie, podczas którego ponownie na próbę otwierano skrzynie. Rosjanie opuścili Bösenburg po trzech godzinach, niczego ze sobą nie zabierając⁷⁶.

Trudno powiedzieć, kim naprawdę był tajemniczy oficer i skąd wiedział o srebrach z Gdańska, w każdym razie najwyraźniej nie zainteresował się Piękną Madonną lub o niej nie wiedział. Od 18 lipca bez przeszkód kontynuowano akcję opróżniania składnicy i przed 11 września zakończono przewożeniezbiorów instytucji miejskich⁷⁷. Transporty z Bösenburga do Halle odbywały się mniej lub bardziej regularnie także jesienią⁷⁸. W kamieniołomach oprócz Madonny wciąż jednak pozostawały liczne archiwalia i księgozbiory, a także dzieła sztuki, m.in. wspomniane już modele Królewskiej Manufaktury Porcelany z Berlina oraz obrazy i rzemiosło artystyczne z muzeów lipskich. Opiekę nad składnicą nadal sprawował urząd konserwatora prowincjalnego, jakkolwiek nie kierował nim już Hermann Giesau, internowany 29 sierpnia 1945 roku przez władze radzieckie i osadzony na rok w obozie specjalnym w Torgau⁷⁹. Jego stanowisko objął miesiąc później dr Wolf Schubert⁸⁰, a koordynacją transportów z Bösenburga zajmował się jego zastępca, radca budowlany dr Heinrich Schuster. Głównie dzięki notatkom Schustera i jego korespondencji z Hermannem Nonnenbergiem można zrekonstruować przebieg późniejszych wydarzeń.

Według notatki Schustera sporządzonej na podstawie doniesień Nonnenberga, 22 lutego 1946 roku przed południem w Bösenburgu zjawiło się trzech Rosjan – oficer, cywilny urzędnik i żołnierz w charakterze tłumacza, w celu obejrzenia składnicy. Dokonali oni przede wszystkim inspekcji skrzyń ze zbiorami trzech lipskich muzeów: Muzeum Sztuk Pięknych (Museum für Bildenden Künste), Muzeum Etnograficznego(Museum für Völkerkunde) i Miejskiego Muzeum Rzemiosła Artystycznego (Städtisches Kunstgewerbemuseum), a także skrzyń Królewskiej Manufaktury Porcelany z Berlina. Po trzech godzinach opuścili kamieniołom, a po południu policja – niewątpliwie na rozkaz radzieckich władz wojskowych – nakazała zamknięcie składnicy, by uniemożliwić zabieranie z niej jakichkolwiek przedmiotów⁸¹. Dalsze wypadki potoczyły się szybko. 27 lutego Rosjanie wywieźli z Bösenburga wszystkie skrzynie ze zbiorami lipskich muzeów oraz kilka skrzyń berlińskich⁸². 2 marca mocno zaniepokojony Nonnenberg napisał w liście do Schustera, że Rosjanie właśnie zabierają – rzekomo do Lipska – zbiory Manufaktury Porcelany, a kierujący akcją „profesor” (zapewne ów urzędnik w cywilu) zapowiedział, że po następne skrzynie przyjadą 4 marca. Nonennberg dostał jednocześnie zakaz wstępu do jaskiń⁸³. Zaalarmowawszy zarząd prowincji, Wolf Schubert właśnie 4 marca pojechał osobiście do Berlina, by interweniować w tej sprawie u najwyższych władz niemieckich i radzieckich⁸⁴. Było już jednak za późno.

25 marca Schuster udał się do Bösenburga (wcześniej zapewne nie było na to zgody władz wojskowych) i naocznie przekonał się o tym, co zaszło w kamieniołomie [il. 6]⁸⁵:

Jak już wcześniej pisemnie informował p. Nonnenberg, członkowie sił okupacyjnych zajęli składnicę i równocześnie rozpoczęli wywożenie zabezpieczonych tam dóbr. Jak stwierdziłem na miejscu, odtransportowano przede wszystkim skrzynie trzech lipskich muzeów, część skrzyń berlińskiej Manufaktury Porcelany, a poza tym jedyną skrzynię pozostałą jeszcze z zabezpieczonych dóbr gdańskich. Skrzynia ta zawierała tzw. „Piękną Madonnę”, kamienną figurę z XV wieku z kościoła św. Jana w Toruniu.

Na ile p. Nonnenberg mógł się tego dowiedzieć podczas wywożenia skrzyń, miały być one najpierw zabrane do Lipska. Więcej nie udało się ustalić.

6. Notatka radcy budowlanego Heinricha Schustera, 27 III 1946 (LDA Sachsen-Anhalt)

 

Piękna Madonna toruńska została zatem wywieziona z Bösenburga przez żołnierzy radzieckich i nastąpiło to najprawdopodobniej 4 marca 1946 roku. Na tym kończą się potwierdzone źródłowo informacje o losach rzeźby. Można się tylko domyślać, co się z nią działo później.

Nie ulega wątpliwości, że wywozu skrzyń dokonała jedna z radzieckich „brygad trofiejnych”, operujących w okupowanych Niemczech. Najprawdopodobniej była to grupa kierowana przez Borysa Aleksiejewa i Stepana Czurakowa, którzy od września 1945 roku poszukiwali dzieł sztuki ze zbiorów lipskich⁸⁶. Dysponowali oni listą repozytoriów, w których złożone były dzieła z tamtejszego Muzeum Sztuk Pięknych (zestawioną już w lipcu tego roku przez członka innej brygady, Aleksandra Wołoszyna)⁸⁷, musieli zatem wiedzieć także o składnicy w Bösenburgu. Jak wiadomo z cytowanych wyżej źródeł, wizytujący kamieniołom Rosjanie interesowali się głównie skrzyniami z Lipska, co wskazywałoby na ekipę Aleksiejewa. Możliwe więc, że Piękna Madonna została zrabowana niejako „przy okazji”.

Nie można jednak pominąć faktu, że o Bösenburgu dość wcześnie dowiedziała się zapewne także brygada Leontija Denisowa i Lwa Charki, którzy od kwietnia 1945 przebywali w Gdańsku⁸⁸. Dzięki wsparciu organizacji SMIERSZ szybko odnaleźli oni trzech niemieckich „profesorów” – z całą pewnością byli wśród nich Willi Drost i Erich Volmar – którzy udzielili Rosjanom informacji na temat ewakuowanych z Gdańska zbiorów⁸⁹. W październiku 1945 roku Charko otrzymał nawet rozkaz udania się do Saksonii i Turyngii, gdzie miał nadzieję zdobyć m.in. Sąd Ostateczny Hansa Memlinga, co dowodzi, że był dobrze poinformowany o miejscach zabezpieczenia gdańskich skarbów. Akcja ta została z niewiadomych przyczyn odwołana⁹⁰. O zawartości składnicy w Bösenburgu dostatecznie dużo wiedział również Aleksander Zamoszkin z brygady działającej w Berlinie, który później został oddelegowany do poszukiwań muzealiów gdańskich i na początku 1946 roku prosił wojskowe dowództwo w Saksonii o pomoc przy wywozie sreber i porcelany z „jaskini w Bösenburgu koło Halle”⁹¹. Nie można więc całkowicie wykluczyć, że miał on jakiś udział w złupieniu tej składnicy, jakkolwiek wydaje się to mniej prawdopodobne, niż przypisanie tego czynu „lipskiej” grupie Aleksiejewa i Czurakowa.

Punktem zbiorczym obiektów przejętych przez tę brygadę był magazyn przy Heerestrasse 5 w Lipsku⁹². Zgadza się to z informacją o miejscu przeznaczenia skrzyń wywożonych z Bösenburga, uzyskaną od Rosjan przez Hermanna Nonnenberga. Zgromadzone w Lipsku dzieła sztuki i książki (w liczbie ponad 50 tysięcy sztuk) zostały załadowane na pociąg wojskowy nr 176/1760, który 11 marca 1946 roku odjechał do Moskwy, dokąd przybył osiemnaście dni później⁹³. Wszystko wskazuje na to, że w pociągu tym znajdowała się także skrzynia z kamienną figurą Pięknej Madonny z kościoła św. Jana w Toruniu.

*

Spośród wielu pytań, nasuwających się w związku z wojennymi dziejami toruńskiej rzeźby, szczególnie interesujące wydaje się to, co o jej losie mogły w pierwszych latach powojennych wiedzieć władze polskie. Wypada skorygować twierdzenie J. Roberta Kudelskiego, jakoby odpowiedzialni za poszukiwania utraconych dzieł sztuki urzędnicy nie skorzystali w tym zakresie z pomocy Volmara i Drosta, przebywających do jesieni 1946 w Gdańsku⁹⁴. Zachowany w Archiwum Akt Nowych i omówiony wyżej wykaz ewakuacyjny [il. 4]⁹⁵, dowodzi, że było inaczej. Zawartych w nim informacji o miejscowościach, do których w 1944 roku wywieziono m.in. tryptyk Memlinga, skarb Kompanii Czarnogłowców i Piękną Madonnę z Torunia, mogli udzielić przedstawicielom władz polskich tylko obaj niemieccy konserwatorzy. Dobrze znany jest fakt, że Volmar i Drost przekazali materiały dotyczące ewakuacji Janowi Kilarskiemu, delegatowi Ministerstwa Oświaty, który przybył do Gdańska 5 kwietnia 1945, by zająć się zabezpieczeniem mienia kulturalnego⁹⁶. Nie tylko zatem Denisow i Charko wykorzystali ich wiedzę⁹⁷. Jest bardzo prawdopodobne, że to właśnie Kilarski sporządził wspomniany wykaz i przekazał go do Warszawy.

Co ciekawe, wydaje się, że urzędnicy Biura Rewindykacji i Odszkodowań nie tylko wiedzieli, dokąd została wywieziona Piękna Madonna, ale od pewnego momentu zdawali sobie także sprawę, co stało się z nią później. W październiku 1947 roku do Biura Rewindykacji przekazano „Wykaz przedmiotów muzealnych i dokumentów wywiezionych przez niemców [sic!] i według informacji przejętych przez wojska radzieckie”, na którym figuruje również Madonna toruńska. Przygotowano także rosyjską wersję tego wykazu, przeznaczoną zapewne dla radzieckich władz wojskowych⁹⁸. Dzieje powojennych poszukiwań rzeźby stanowią jednak odrębny problem, niewątpliwie zasługujący na dalsze badania.

 

Przypisy: